Përpëlitja e parë: udhëtime përtej dhembjes
Secilit na ka ndodhur që të përplasemi me përfytyrimet e para të fëmijërisë apo të përpiqemi që ta lëjmë kohën e tanishme e të shikojmë kohët e lëna pas dore, sepse janë të siguruara në brendinë tonë dhe i kemi mbuluar me pluhurin e rëndë të kujtesës. Do të përpiqemi prore që të shkudim harresën e kujtesës, të shohim veten tonë si fëmijë, në mesin e ngjyrave të një kohe.
Kjo kohë, ka ikur! Nuk jemi më në një moment të jetës së atëhershme. Edhe nëse kthehemi, nuk kthehemi pa ngjyrat e kohës sonë, pa ngarkimet e viteve, pa dhembjen e përgjakimeve, pa përpjekjet e atëhershme, që të kapin fillin e pështjelluar në dorën e fëmiut, që nuk e di mirëfilli çfarë ka zënë me dorë, çfarë duhet të ngehet lartë e çfarë duhet lëshuar për dhé. Po e zgjedhe gabim atëherë, do të shkojnë katrahurat e jetës sate në atë drejtim.
Të dhemb në shpirt kjo ndjenjë e tanishme për atë kohë. Të tjera janë këto gjëra sot, e të tjera kanë qenë në fillim të viteve. Sado e veçantë që të jetë kjo gjë; sado e papërsëritshme që të jetë përpjekja jonë për ta zënë përfytyrimin e kësaj kohe, po e them se është një dhembje e pa shpjeguar…
Ne, mësojmë të ecim në tokë me dy këmbë. Na ka rastisur fati të lindim në një moment të caktuar, në një ambient të caktuar, me njerëz të caktuar, në një shoqëri të caktuar e një komb që e flet gjuhën e popullit të vet.
Para se të shohim një fëmijë, pra veten tonë, me ngjyrat e kohës sonë, nuk kemi se si të pajtohemi. Po ta pyesish veten, me vetëdijen tënde të sotme, do të kishe bërë prova, po të ishte në dorën tënde, që ta pastroje terrenin nga qeniet të cilat duken njerëz, por që nuk e meritojnë aspak këtë emër, sepse, siç do të duken ty, me syrin e kohës tjetër, do t`i zhbëje! Të mundurën do ta bëje të pamundur, e të pamundshmen do ta bëje të mundur. As koha nuk ndërrohet, as qeniet që të rrethojnë nuk ndërrohen, as fati i pa fat nuk ndërrohet, sepse, do të jesh vetëm i sprovuar, në një çështje, që thirret jetë, por që nuk është jetë, sepse mundësitë tuaja janë të padryshueshme.
Përpjekja e jote për ta ndryshuar është e kotë, sepse është përpjekje vetëm brenda konturave të një drejtimi të caktuar, pikërisht siç e kanë dhënë të gjithëfuqishmit, jashtë teje e jashtë konturave të ekzistencës sate, në një drejtim të dhënë. Ti mëson të ecësh brenda konturave tuaja, siç e ke fatin, dhe këto gjëra nuk mund t`i ndryshosh, por fatin individual dhe kolektiv të një kolektiviteti, do të bësh prova që ta përmirësosh…
Nejse! Këto, po i lëmë mënjanë. Para syve më del një fëmijë, që i ngjanë ngapak secilit fëmijë. Duket sikur çdo njeri vrapon që ta përvetësojë, armik e mik, sepse secili mendon se ai është. Është pamje që e kemi parë me sytë tanë. Po të kishim sytë e mendjes së sotshme, ndryshe do ta kishim për ta parë. Nuk e dimë se njeriu ndërron ngjyrat, nëpër pollaroid. Pra, të kishim mundësi që të shkëputnim sytë nga vetja e t`i japim nga dija e përgjithshme e kësaj jete edhe diapazonin e jetës tjetër, pra të jetës paralele, d.m.th. që je ende i gjallë në botë, do t`i shikoje qeniet vetëm me ngjyra. Nga këto ngjyra, ngjyrat e mbyllta e deri në të zezën-futë, si nata e errët-pa dritë, lidhen me tokën. Ngjyrat më të ndritshme e deri në dritën e diellit, janë drita të dijes, deri te e gjithëdijshmja apo e përjetshmja. Ato lidhen me qiejt e pa skaj…
Ajo që nuk e kemi parë asnjëherë është pikërisht pamja e jonë e parë. Sa më me dëshirë e kishim parë veten me ata sy.
Pa marrë parasysh a do të kishim qeshur me te apo do të kishim qarë me te; do të kishim britur pa pushim, ose do të kishim qëndruar të heshtur, të urtë apo kurreshtar, përpara të gjitha çudirave që do të ma ndodhnin përballë; prap në shpirt do të kishim ndjerë një dashuri të papërshkruar; një mall për ta zënë me duar e për t`i folur urtësisht:
“O çun i dashur, o shpirt, o xhan, jam unë më i madh! U ktheva, vetëm njëherë të të dua, të të shikoj, të të ndjej, të të prek pak me dorë!…”
Është një dhembje e thellë fakti që këtë gjë nuk mund ta bëjmë, ose më mirë të themi se këtë gjë nuk mund ta shohim, kurrsesi apo gjithmonë, sepse me kohë do të kemi pasur mundësitë që të përmirësojmë të gjitha ato sjellje të atij, që është i yti, por nuk e ka këtë përvojë të hidhur. Janë sjellje, të cilat të tjerët do t`i marrin nëpër gojë, në bazë të përvojës së tyre apo të pa përvojës së bërë në atë kohë. Qeniet flasin, kur mund të flasin e nuk janë pa të folura. E folura e tyre nuk ka si të shpjegohet. Të mëdhenjtë, i kanë shpjegimet e tyre. Varet nga e tëra, në këtë spektër, nga marradhënjet e tua me ta. E shumta, të mbajnë në mendje me pamjen tuaj të parë, sipas veçantive. Ti nuk e di si ke qenë edhe atëherë, ke patur tjetër pamje, je dukur kështu e ashtu, tjetër nga ajo që e mendon. Duhet ndonjë fotografi, që të na bindë se ti ke qenë pikërisht ashtu, siç të thonë të tjerët, e ty të duket se nuk ke qenë ashtu, por kështu. Nuk e ke një vijë të prerë!
Edhe në çastin e fotografimit të janë veshur rrobat ashtu siç kanë mundur të të veshin, të tuajt apo ata që kanë qenë pranë teje. Nëse nuk ke qenë i varfër e prej të atit, të janë veshur rrobet më të reja apo më të zgjedhura; apo janë edhe të tjerëve; të janë hequr gjurmët e jetës dhe janë mbuluar ato. Mendoj se janë bërë përpjekje në këtë drejtim, sepse çdo ndryshim ti e vëren vetë me kohë: të është pastruar fytyra e janë hequr qyrrat apo jargët, nëse i ke pasur; të janë rregulluar balluket në ballë, e kjo është prapë një rregullim i tyre nga të tjerët, e jo nga ti; të është vënë kapota, kapela apo kapcët në rrobe, etj. Thënë me një fjalë, është përpjekja e të tjerëve apo kush e di çka është ndryshuar për ty e rreth teje. Nuk është pjesë e zakonshme e pamjes së vërtetë, në atë kohë. Janë ndërrime të gjendjes sipas të tjerëve…
Po të ishte gjallë nëna e jote e të kishte thënë çka e kishe pyetur, sepse baba zakonisht çllohej në shtëpi e fliste pak; apo motra e madhe, sepse edhe ajo është e gjallë dhe po të ishte pranë teje, e liruar prej gjërave të tjera, ose të tjerët, të mëdhenjtë, nëse dinë çka do të flisnin, do të ishin përgjegjur…
Megjithate, të gjitha, asnjëri nuk i di!
Ti, je vetvetja!…
Përpëlitja e dytë: në mes qiellit e tokës
Çka t`u shkruaj kësaj radhe?! Të gjallë ishim katër vëllezër e pesë motra. E, katër motra ishin më të vogla. Secili e ka nga një shpirt të veçantë. Në pamje të parë, ai që rastisë që të vie në këtë botë nuk dihet mirëfilli se prej ku e ka prejardhjen. Unë po e them se trupi është nga toka e shpirti është enigmë. Po e them se të “vidhet” nga dikush dhe në një periudhë të caktuar. Kush e prodhon shpirtin?! Jo, askush. Madje, as fabrikat më moderne sot nuk mund ta prodhojnë shpirtin. E them se ta jep Zoti i Madh…
Dihet. U lindëm prej babës e nënës. Thuhet nga disa: kush vjen prej qiellit, i do të gjithë; kush vjen nga toka, janë më të ndarë. Të parët, kanë ardhur prej parajsës dhe kanë veti të mira; p.sh. të dashurisë për më të vegjlit; të përkujdesjes; të miradisë; të dhembjes së përgjithshme; pra thuhet se kanë veti polivalente. Të tjerët, vinë prej nëntokës, prej ferrit. I kanë të gjitha ngjyrat më të padukshme, përkundër disave që rrjedhin prej qiellit, e që kanë veti të mira dhe ngjyra më të dukshme. Nuk dihet sa është i saktë ky përkufizim i yni. Njerëzit shtohen, duke lënë pas vetes dikend. Ata, shtohen mbi tokë, e përkufizimet e tyre kanë të bëjnë vetëm me shpirtin…
Në fakt, prej fëmijërisë sime, kur isha i vogël, e kisha dëshirë të shikoja lartë, kur më nxirrnin përjashta. Më mbanin përdore dy motrat e mia më të mëdha, e njëra shkoi në dhé tjetër, para kohe.
Mall më të madh e kam pasur atë motër, sepse të dy motrat përlaheshin qindra herë për mua. Atëherë, nuk e kuptoja çka do të thoshte “vdekja”, por ajo më la vite me radhë plot me lotë. E lotët më rrjedhnin 6 vjet me radhë, edhe pse ishte pak idhnake, e nervozohej!…
Tani, nuk është koha që të flasim për motrën, por për qiellin. Po, qiell e quanin: ndonjëherë me re, të shumtën me diell. Ndonjëherë, me vetëtime të fuqishme, e bubullimë aq të madhe sa na dridhej toka, apo dridheshim vetë, nga frika e asaj bubullime. E tjera herë na lëshohej shiu mbi kokë e në të gjithë hapësirën, me qurka të pakëputura, si të ishte deti përmbi neve e po derdhej poshtë, me currila të pakëputur. Dikur vinte edhe dimri, me dëborë të madhe. Baba djersitej në atë bardhësi, që na i merrte sytë, duke na qelur rrêhen, me lopatë, rrugën për të ecur nëpër dëborë, ku duhet të shkojë mëma e të mëdhenjtë, sepse të vegjllit nuk kishin ku të dalim në shumë, se deri aty ku patën nevojë të shkonin: para bunarit, të pastroheshim, e në WC. Atëherë ishim mbyllur dhe ishte shumë ftohë. Pra, loznim brenda…
Dy motrat më kishin mua, si gjënë më të shtrenjtë, të ardhur nga qielli. I pyesja ato apo nënën time, për çdo gjë që e shihja dhe që dija t`i pyesja. Ato lodheshim me pyetjet e mija, por nuk e thonin këtë gjë në çështjet e pyetjeve, sepse vetëm më buzëqeshnin dhe më përgjegjeshin, aq sa e dinin ato. Ishte diçka e rrallë që u kishte ardhur prej Zoti të Madh në familje; një dhunti për ta, dhuratë prej Zotit, që duhej të rritej e të dinte sa më shumë nga jeta.
Më ruanin kudo, sepse ecja pa i pyetur ato. Kisha rreziqe të mëdha, por nuk ua dija rreziqeve, sepse pa pritur e pa menduar, të zhduknin!…
Pra, po i ndërpres këto. E kthehen te motrat. Ato m`i bënë nga fletët e tyre fluturaket e letrave, aeroplanin e raketën. Edhe unë ua bëj të gjithë fëmijve, nipave e mbesave. Çfarë e kam mësuar nga ato, i përcjellja te gjeneratat pas meje, pra edhe te vëllezërit e mi, më të vegjël. Gjithmonë ishin pranë meje e më shikonin se çfarë bëja. Mund të bënin më mirë e më shpejtë se sa unë. Madje, përlaheshin me njëri tjetrin e mundohesha prore që t`i ndaj.
Për shembull: dy kumbullat bordake ishin të mbjellura para shtallës së bagëtisë sonë: njëra ishte e bardhë, pra e gjelbërt në verdhë apo e verdhë në të gjelbërt; e dyta, ishte e kaltërt, si kumbullat, por shumë më të mëdha. Ato piqeshin në verë dhe ishin pak më vogla se mollat. Ndoshta terreni ua kishte kushtëzuar dy kumbullave që të rriteshin dhe të bënin frute aq të mëdha. Nëna e fshinte edhe atë pjesë, si oborr, sado që nuk na lejonte shumë të luanim para pojatës e mbi pojatë, sepse i shihte ndonjëherë bolla e gjarpërinj mbi këtë shtallë të mbaruar si me gardh të trashë e të mbulluar me denga, por të rrethuar poashtu me denga. Mbrenda ishte shumë e nxehtë, edhe kur ishte ftohtë përjashta. Shpesh herë shiheshin gjarpërinjt e bollat, duke shkuar nëpër pojatë rrambull mbi njëri-tjetrin. Nejse! Ne, frigoheshim prej tyre. Por, tani nuk është koha për këto gjëra! Do t`u tregoj më vonë se si u djeg pojata nga rrufeja dhe bashkë me te shkuan edhe disa nga lopët tona…
Po kthehem te dy vëllezërit, pas meje. Ata vraponin prej shtrojës së tyre, pa u pastruar, me nga një krahoshe të pa vendosur në vend e zhag për tokë dhe arrinin para meje. Shkonin e përplaseshin në një kumbull kokë më kokë, kah kishin kaluar në mbrëmje lopët tona, të cilat janë futur në shtallë. Toka kishte plot me pluhur e dhé, e cila vazhdonte prej andej, deri jashtë dyrve të oborrit dhe nuk ishte e shtuar, por tokë e fortë. Kumbullat që piknin çaheshin e përziheshin pak me dhé e ndonjë bagël. Ndonjëra pikte mbi bar. Vrapoja pas tyre, duke i lutur që të zgjedhin një tjetër, më përpara, pa dhé e pa bagël dhe të pastrohen që më parë, se sa të kacafyteshin me njëri-tjetrin. I fërkonin pak kumbullat bordake për tesha të vetat dhe ashtu i kafshonin.
A tregon kjo gjë diçka të pamenduar?! A e thotë ndonjë gjë se prej cilës sferë kishin dalur në këtë jetë?! Unë, isha i lidhur me fluturaket, me qiellin, hapësirën; por ata qenë të lidhur me punën dhe me tokën. Kjo tregonte që në fëmijëri, me çka ishin të lidhur, me jetën në tokë; ndërsa unë qeshë më tepër i lidhur me jetën e largët, në hapësirë.
Ta marrim tokën: toka ishte e ndarë me megje, prej fshatit në një fshat tjetër, prej regjionit në një regjion tjetër, prej krahinës në një krahinë tjetër, prej shtetit në një shtet tjetër. Ndërsa qielli ishte i pa skaj! Karakteristikat e njerëzve dallonin shumë me kufij apo pa kufij…
Gjithsesi, kisha dëshirë të për të fluturuar sa më lartë, sa më largë, si me raketë, e të cilat i bëja vetë, fillimisht me letër; si fluturakja e parë prej yjeve; të arrija deri në paskaj, përtej diellit. Atëherë, nuk e dija rrugën nga kam ardhur në këtë jetë, sepse etërit e mi e gjyshët i kisha në tokë e me tokën të lidhur. Toka e jonë ishte ishte më e dashur, më e shtrenjta, që të tjerët bënin çmos për të na e grabitur, por e kisha përshtypjen e të paarritshmes në jetë nga jeta e përtejme. Nuk e di si quhet me të vërtetë ajo jetë. Religjionet i kanë shpjegimet e tyre. Por, për disa, janë të thata e abstrakte. Nuk dëpërtoje aq lehtë nga jeta e përkohshme në jetën e përgjithshme të shpirtave.
Nejse! Kush e dinte si duhet të kaloje “përtej”, pa vdekur, apo nëpër mur. Ndonjëherë, këtë gjë e merrnim me mend prej Babës Ukë, i cili na vizitonte shpesh, por këto i kishim vetëm me “të thënura”, e jo me përjetime. Pranë tij mblidheshim e qëndronim, por pak e njihim atëherë metafizikën. Ishte një botë tjetër e nuk na shpjegohej me fjalë…
Thuhej se ai dëpërtonte murin e trashë të gurit e kalonte nëpër te në anën tjetër; fluturonte përtej galaktikave, duke e lënë trupin në siguri, në tokë, por njerëzit nuk i kuptonin këto gjëra të rralla të fluturimeve. P.sh. tregonte se si e kishte nxjerrur prej burgut në Idrizovë, shqiptarin e dënuar pa të drejtë, dhe e kishte dërguar në Gjermani, ku i dënuari kishte folur vet, për këtë rast të veçantë. Ai ishte prej anës sonë. Pra, këtu kishte njëfarë metafizike, të cilën aspak nuk e kuptonim. Çështja e përgjithshme kombëtare shqiptare, ishte katandisur, si mos më keq! Trupi i kombit ishte sakatuar!…
Atëherë, nuk i kuptoja këto gjëra të rralla. Më interesonin gjëra të tjera, për të cilat bëja pyetje. P.sh. çka është vdekja, e pyetja nënën time. Ajo, pak nga pak ma shpupuriste. Asnjëherë, nuk ma thoshte të njëjten gjë!
Ishin pyetje të pakapshme, të jetës e vdekjes, përtej e çdo gjëje, të daljes nga kjo botë, apo, siç i thonë, “të fluturimit nëpër qiell”. Të gjitha gjallesat e gjalla fluturonin vetë apo lëviznin nëpër botë. Kur “të fluturoj” unë nëpër qiell, pa trup, do ta merrni vesh edhe ju!…
Njëherë, jam në jetë dhe po e përjetoj…
Përpëllitja e tretë: përpjekja për t`u larguar nga toka.
Një veti e pashpjeguar më ka mbetur kaherë. Të ngritem lartë në male, të ngritem nëpër lisa, madje sa më lartë që të mundja të largohem prej tokës, është një veti e veçantë. Përpjekja ime ishte për t`u larguar nga toka, drejt qiellit. Nuk do mend se shpirti do të më ngrehte lartë, te yjet…
Isha fëmijë. Nuk e dija si shpjegohet kjo etje e mbetur peng. A ishte para lindjes sime apo menjëherë pas saj. Divergjenca në mes të shpirtit, të ardhur nga lartë dhe e trupit të lindur nga nëna, në tokë, përvidhet pa e kuptuar dhe pa e njohur. E dinim se shpirti ishte fryma e brendshme, që na kishte lënë të gjallë, pra ishim gjallë në bazë të frymës. Aspak nuk e dinim se çka është shpirti. Aq më pak e dinim çfarë roli e ka ai në kujtesën tonë dhe në vet trurin e qenies sonë. Truri jonë nuk ishte i plotë pa qenien, e kujtesa ishte pak nga truri i jonë. Kujtesa kishte të bëjë në vijën jetësore që do të përmblidhej në vetëdijen tonë, e ndërdija ishte shumë më e madhe, pastaj vinte një pjesë e trurit, që i themi se është “truri qendror”, i cili sjellë fuksione të qenies sonë, për të cilat nuk i dinim se ato lidhen edhe me shpirtin.
E çka është shpirti, përpos frymëmarrjes; mbetjes apo të mbajtjes gjallë?! Është e vështirë për ta shpjeguar! As sot e kësaj dite nuk e dimë te njeriu si t`i lidhin trupin, trurin, zemrën, qenien, shpirtin, shqisat, ndjenjat, e të tjera, në këtë përmbajtje e në shumë kuptime.
Aq më tepër, atëherë, nuk e dija këtë gjë. Jo, jo! Nuk jam “gjeni”, por njeri! Kjo është një çështje ende e pa përfunduar…
Thonë se Kina ka bërë prova të prodhojë njeriun në fabrika dhe ka arriur të bëjë shumëfishin e një njeriu të veçantë, me multifikimin e tij. Por kjo është provë dhe prova i ka dështimet e veta. Njëriu është qenie polivalente dhe polivalenca e tij është një kompleks i pafund…
Isha fëmijë fshatar dhe në Malësi, larg nga qyteti. I ruaja heret bagëtinë. Të shumtën i lëshonin në Rudavina e deri në bokë. I ruanin nga livadhet e Hysen Dervishëve dhe duhet që t`u rrinim përpara, pastaj edhe në bokë e lartë, t`i ruajmë nga kufiri, e t`i kthenim teposhtë. Kur të na ikte ndonjë lopë dhe kalonte kufirin, sikur na mbyste babai, se lopët ishin blerë me mund, për të na rritur neve, fëmijëve të vet. Pastaj, nuk e dinim a kthehej më, a e hanin ujqërit, apo e prenin në kufi apo përtej kufirit, të cilat nuk i njihnim.
Me një fjalë, i ruanim lopët nga livadhet e huaja, të mos kërcenin gardhet e livadheve; i ruanin nga humbja; nuk largoheshim prej tyre dhe nuk isha i vetëm, por dy veta: unë dhe vëllai im më i vogël, i dyti.
Kur i futnim lopët tona në Rudavina, njëri i ruante që të mos shkonin drejt drumit të rrugës kah Molliqi e vau i përroit; tjetri i ruante nga livadhet e Hysen Dervishëve. I kthenim ngadalë, përpjetë maleve, duke i ruajtur nga kthesat e maleve, te rruga e shtëpive të Hysen Dervishëve, nga ana e maleve.
Kjo gjë na merrte mjaft kohë. Po e them se i kishim gati dy orë të ushqimit të lopëve tona, nëpër këto male. Dikur, ngriteshin kah boka, e kur i kthenim, ishte bërë nxehtë dhe i kishte zënë zhegu i madh, murjelat e mizat e lopëve…
Zakonisht, meqë isha më i madh, e zgjedhja malin, ndërsa vëllai i dytë, më i vogël, i ruante nga drumi i rrugës së Molliqit dhe vau i përroit, për vadë. Ai ishte në breg rruge. Unë, në male. Lopët i kishin përpara, në kullosë.
Herë herë ndëgjoheshin me fjalë, sepse të rrinim vetmas kjo gjë nuk bëhej. Lopet ktheheshin përpjetë. Kur ktheheshin, edhe ne bashkoheshim. Nuk mund të rrinim të ndarë nga njëri-tjetri, pa frigë, e të luanim së bashku…
Atje, poshtë, kishte shumë plepa të bardhë. Por nuk i kishim te seqi i jonë i Sheravinës. Te seqi jonë i Sheravinës ishin të gjatë e përpjetë, me degë të vogla e përpjetë. Trungu i plepit ishte më i madh dhe degët ia fillonin pak më lartë. Ne, qemë fëmijë. Nuk i mbërrinin degët dot pa shkallë, po të na lejonte dikush! Në kujtesë i kishin këta plepa. Degët i kanë të vogla. Natyrisht, nuk i mbanin as fëmijët! Degët i kishin të brishta. Edhe sot i dua plepat! Në male, ishin të tjerë: të ulët, sa drunjtë në male; më të bardhë nga ngjyra; me degë të hapura e të rralla; me gjethe të vogla, e më të rralla. Këta plepa të malit, në Rudavinë, më ndjellnin me shpirtë, përpara fatkeqësisë sime të madhe…
Po iu tregoj si më ndodhi puna. Kacavirresha nëpër ta, shpejtë e shpejtë, me këngë në gojë, deri te maja. Ngjitesha në të gjithë plepat e drunjtë e malit dhe nuk e dija këtë prirje apo shtytje të diçkaje nga uni, të shkoja më lartë. Plepat e bardhë të Rudavinave ishin më të lehtë për ngritje nëpër ta, sepse degët i kishin si shkallët. Edhe e bardha e tyre i simbolizonte pëllumbat, që i mbanim në shtëpi dhe i ushqente të shumtën nëna e jonë apo motrat. Më kujtohen kurdoherë “gugutë” e tyre. Dëshiroja të fluturoja lartë, si ata, dhe të kthehem gjithnjë në dritare. Më përcillte me sy, nëpër degë, deri në maje, vëllai im i dytë. Natyrisht, fëmijët nuk i dinim dobësit e këtyre drunjëve. Ata qenë plepa, e jo të tjerë. E plepi thehej shumë lehtë, krap-krrup. Sa hap e mbyll sytë, ai thehej! Këtë dobësi, nuk e dija më parë…
Vëllau tregonte edhe në shtëpi, se tërë kohën e kaloja nëpër drunj. Hipja shumë lartë. Ai frigohej çdo ditë se do të rrëzohesha. Ishte i mërzitur! Më përcillte sa i vija këmbët e mija nëpër degë, nga toka, me zemrën e ngrirë.
Kishte frigë se po rrëzohesha. Nganjëherë, ua lakoja majet me trupin tim dhe lëshohesha prej majës së tyre përposhte prej duarve, pingull e në këmbë të mijat. Sa herë u tregonte vëllai në shtëpi me lotë në sy. Ndonjëherë, me rrihnin. Mos hyp nëpër lisa, sepse është rrezik! Mos u lësho prej majes nëpër degë, sepse është e pamundur të shpëtosh nga degët! Toka të pret me thyerje ose me vdekje! Mali është largë! A e di: ti nuk mund të shpëtosh! Çka t`u ka dhënë kjo punë e mbytjes së vetvetes apo e mbetjes sakat nga lisat?! E fute në të liga të mëdha, edhe vëllain tënd! E kush është tjetër pranë teje?! Kush ështe pranë jush?! Kush?! Sa kilometra janë prej malit e deri te mjeku?!…
Përkundër shuplakave në shtëpi, unë e vazhdoja timen, kur kishim kohë nëpër male. I dëgjoja fjalët me vaj të vëllait tim, por ngjitesha me këngë në gojë deri te majet e drunjëve, që të mund t`i lakoja, sado të lartë që të ishin. Mendoja se ata nuk qenë aq të lartë e aq të trashë, sepse nuk mund t`i lakoja kah toka. Plepi ishte më i lehtë të lakohej, sado më i trashë të ishte. Kështu e konsideroja me logjikën e fëmiut. E kur ia lakoja majen kah toka, mbahesha me të dy duart, largë nga njëra tjetra, në pjesën e majes së tij.
Një ditë, krap-krup u thye nga trupi i plepit maja dhe rashë me te nëpër degë, pa e lëshuar prej duarve, sado që u përpalasa, e rashë pa thyer ndonjë gjë prej trupit nëpër degë. E kisha harruar që ta lëshoja prej duarëve të mia majen e madhe me degë dhe ajo e kishte një degë të thyer nga bora, direkt me kokën time. Më bërtiti vëllau, lëshoje majën e plepit, por nuk ishte maja. Ishte gati sa gjysma e plepit të egër. Nuk më bëri përshtypje, sepse isha i alarmuar. Duart e mia ishin të vogla për ta mbajtur atë peshë të madhe. Si mund të mbahej lartë nga koka gati gjysmën e plepit. Prandaj, nga pesha e rëndë, ajo mu përplas mbi kokë. Thepi i degës së thyer, ma shpoi kokën e më humbi edhe vetëdija. Kur u zgjova, e pashë se isha larë në gjak, sepse më kishte larguar vëllai im nga plepi i qarë e i thyer, sado që ishte kjo e vështirë. Unë, ndodhesha pa vetëdije dhe nën plepin e thyer…
Vëllai im ishte lëshuar me vrap nëpër rrugë, e krye Demirajve, te shtëpia, e me lot në faqe, si i çmendur, të kërkojë ndihmë në shtëpi. Babai im ishte në fushë dikund, në punë, e kush do ta gjënte ate, sepse pa babain kush do të më ndihmonte?! Motrat ishin të vogla, për të më bartur nga mali!…
Kur më erdhi vetëdija, shkova përtej përroit dhe fillova të ngjitem rrugës, që të ngriste mbi shtëpi të Demirajve, por më la fuqia. Gjaku, më vlonte prej trurit. Isha i larë me gjak. Edhe vetëdija më la.
Dikur, i dëgjova edhe zërat e motrave e vëllezërve, pastaj babain e dëgjova, që të gjithë që më qanin. I luteshin Zotit të Madh, që të më shpëtojë! Ishim në lëvizje, por nuk e di cili më mbante. As nuk e di në cilën rrugë shkuam dhe as sa veta ishin. Në Ponoshec, në ambullantë, u ndjeva më mirë, pasi më kishin lidhur përsëri kokën dhe më kishin dhënë edhe injekcionet e duhura. Në atë kohë, kishte filluar që të vijë edhe një mjek, ditëve të veçanta, për ato fshatra e bashkësisë së Ponoshecit. Tri ditë ishin, e tani mirë nuk i di, por po them se diku vinte të hënën, të merkurën e të premten.
Ma kishin zgjidhur kokën nga rubat e bardhë të qarshafit dhe ma kishin pastruar nga diçka që kishte hedhur nëna, për ta ndalur pak gjakderdhjen. Nëna ime dinte shumë gjëra të mira, të cilat nuk i njihte medicina e jonë nëpër lokalitete, por disa i konsideronin “paramedicinë”, të bëra me barnat dhe lulet, sidomos në bokë, e gjëra të tjera. E ku i dija si fëmijë këto gjëra?!…
Shkurt, më dërguan për në spital, në Gjakovë. U desh që të merrte babai, me ato që ne nuk e merrnim me mend se kush janë dhe sa janë. Të tjerët, u kthyen në shtëpi, përmes Pllanikut. Ne, shkuam me ndihmën e parë. Mua, po më dhimbte koka pa masë. Në spital, na pritën mjekët. Më shikuan dhe më kontrolluan, pastaj më dërguan edhe në rentgen…
Kur u kthye mjeku kryesor, më shikoi gjatë e shmonte. Më tregoi se nuk e kam lënduar shumë trurin, por duhet të kalojë kohë e gjatë pa folur shumë e pa e lodhur veten, deri sa të shërohesha. Kur të bëja më mirë, do ta kisha një bisedë të gatshme me babain, e asnjëherë nuk do të ngjitesha më nëpër drunj, deri sa të rritesha! Mbushu mend, më tha, për tjetër herë. Paj, në gjetsha mend të tjera, do të kisha marrë me vete diçka më tepër!…
Ani! Pikërisht ato po më duheshim!…
Përpëlitja e katërt: gulshedra[1], që më ndiqte prore
Nuk e di se në çfarë kategorie fjalësh të rrëfimeve të mia do të përfshihen këtu. Në radhë të parë do t`i bluaj në mullirin e mendimeve të mia të gjitha ato rrëfime të fëmijërisë, e pastaj do t`ua shtroj edhe juve në sofrën e shtruar të marrjes suaj, gjatë mikëpritjes së leximit. Pra, duhet të përpëlitem vet me tërë këtë periudhë, e t`ua zgjedh vetëm ato më të veçantat.
Me veçanti, nuk e di a jeni provuar edhe ju. E veçanta hidhet nëpër nëpër lëmshin e pa shpjeguar të gjërave, që udhëtojnë me shpejtësi të pazonshme në lumin e rrebtë të vëshimit të kujtimeve. I turbullt shkon përpara vërshima e kujtimeve. Por, me ekuilibrin e pahumbur të kohës, ua nxjerr këtë rrëfim.
Pse ua nxjerr këtë rrëfim? Sepse është e parevokueshme të mos ua nxjerr. Duhet të futesh përmes kujtesës së fëmiut e të gjësh cila është e veçanta dhe cila u nevojtet të gjithëve, apo të gjithë sa i lexojnë, për t`ua dhënë edhe të tjerëve, sepse ndoshta edhe të tjerët kanë nevojë për ndonjë pjesë të tyre.
Po, po. Njerëzit e veçantë më parë lindin si fëmijë të veçantë dhe rriten plot e përplot me vështirësi. Nuk është e tëra e vështirësuar e fatit tënd, por me fatin personal kanë qëlluar për rreth teje të tjerë të mëdhenj e bashkëkohës, të cilët e kanë si qëllim të përjetshëm që të përcjellin e të vështirësojnë jetën. E jeta është një rropullimë e madhe ndodhishë, nëpërmes të së cilës do të nxjerrish mendimet e veprimet tuaja tepër të guximshme, e cila është qëllimi i qëllimeve të jetesës suaj. Çdo njeri ka lindur me një qëllim të caktuar dhe jo të gjithë e dinë që para se të lindin prej amës së vet këtë qëllim, apo këto qëllime, por një pjesë e caktuar e fëmijve i humbin me kohë disa nga këto qëllime, qoftë nga rrethi familjar; qoftë nga rrethi më i gjërë; qoftë nga vetë mësimi apo pësimi i tyre; ose nuk mund të realizohen në kohën e jetesës së tyre dhe ua vjedh dikush nga barkushet e dijes.
Të kthehem në të padëshiruarën: kisha lindur në një mjedis, që nuk ishte aq i denjë për veprimet e mia; që një pjesë do të më konsideronte si pjesë që do të udhëhiqte në një drejtim të “parehatshëm” për ta; e pjesa tjetër do të qe pjesa kundështare, që do të më luftonte pa kompromis!
Në fakt, “jeta e përkohshme” e atyre që po jetonin, ishte “vdekja” e tyre si komb. Dridhja “e parehatshme” ishte përpjekja e gjatë dhe e mundimshme e nxjerrjes së kombit nga pushtimi. Ishte një luftë e pafund. “Liri apo vdekje!”, thoshte Ukshin Hoti. Ne, po e lëmë këtë punë e po merremi me jetën tonë të fëmijve. Aty ishte mjedisi në të cilin kisha lindur edhe unë; lagja ime; fshati dhe rajoni. Mishmashi i lëmshit të fatit dhe pafatit tim sillej prej të afërmive të mi; prej fqinjëve e afër fqinjëve të mi. Si fëmijë, nuk kishe mjaft forcë të kuptoja të tërën, as që e dije se përse disa nuk qenë të “përputhura” me ty.
Kur u bije përskaj, të rrokte një dridhje jo e mirë, në bazë të ngyrave të aureolës sate dhe aureolës së tjetrit; dhe një dridhje e mirë, në bazë të këtyre ngjyrave të aureolave. Si fëmijë, nuk e dija çka është aureola e ngjyrave, por kur të rritesh e të mësosh shumë, edhe nga parapsikologjia, do të dije nga këto të padukshmet e njeriut. Çdo fëmijë, i cili ishte fare i vogël, e përjeton këtë dridhje të mirë, apo këtë dridhje të ligë, edhe në qoftë se nuk e dinë që ta shpjegojnë. Pa mësime e pa lexime, natyrisht pak do të dije…
Fëmijët, disave u shkojnë e disave nuk u shkojnë, edhe pse vinë me qeshje apo me qeshje të shtirë. Kur të mësosh çka është aureola, atyre që u shkojnë fëmijët, i kanë ngjyrat e hapura apo të çelta, deri në të bardhën; atyre që fëmijët nuk u shkojnë me vullnetin e tyre, i kanë ngjyrat e mbyllta të aureolës së tyre, deri në të zezën. E këtu, në këtë ngjyra ndahen njerëzit. E zeza dhe e bardha, të dy kontrastet, janë në pika të skajshme të tyre. E zeza është me tokën bazë dhe e bardha është me qiellin dhe hapësirat e yjeve. E zeza lidhet me Kryedemonin, pra qendra e tokës, Luciferri; ndërsa tjetra, që është e para, është kulmi i energjisë së globit tonë, që idetifikohet me Diellin, Dijen e Diturinë e kësaj jete, me Zotin e Madh.
Unë e kisha afër të keqen më të madhe, edhe një njeri e femër, grua e vejë, sepse e kishte mbytur edhe burrin e saj dhe lak e gjak shkonte me babën tim, por ishte femër, syverdha, po e quaj Flaka Ledili, sepse flaka ishte ajo që gufonte prej gojës së saj, pa fjalë. Kur rastiste pëskaj, më dridhej trupi me dridhje të liga. I thoja vet me vete: “Pthu, pthu, pthu! E hangërsh bokën e gjanë, në dhamb, e kryet tanë!” (E kafshofsh me dhëmbë bokës e gjërë me dhëmbë dhe kokën tënde!). Këtë fjalë, ma kishin mësuar të tjerët, që dinin se ajo ishte e Liga e Lagjes dhe fshatit tonë. Më dridhej trupi, por aspak nuk folte me mua. E mbante kokën e ultë e më shikonte anash. Fillonte të flasë vet me vete: bërr, bërr, bërr, bërr. E bënte një magji të veten, drejt meje…
Të gjithë të familjes e të lagjes e kishin ate “zët”. Kur takoheshe në rrugë, duhet të ktheheshe, sepse atë ditë të shkonte koha së prapti ose të ndodhte diçka e ligë dhe e papritur. Kësi sojit ishte edhe djali i vetëm, i madh, i martuar e me fëmijë, që e kishte edhe arën pranë mesh. Edhe ate, e kishte “zët” baba. Nuk ishte e mundur që të mos e takoje, sidomos Keqmanin, ditë për ditë, kur dilje në punë apo për rrugë.
Po e marr një ditë të veçantë të fillimi të të zezave të mia. Isha fëmijë dhe e kisha filluar shkollën, klasën e parë apo të dytë. Të mirët, më lavdëronin. Çdo ditë, kur e filloja rrugën, bija në vorret e lagjes sime. Aty qenë edhe vorret e Babagjyshit tonë dhe gjyshes sonë, Razës, vajzës e djalit të vdekur. Vendi i tyre ishte rrafshuar, por baba i dinte me mend, prej babagjyshit e gjyshes, e deri te fëmijët. Më kishte thënë, që të mos i harroj. Por, të tjerët, ishin të lagjes. Disa varre ishin të rindërtuara, me fjalë përkujtimore. Ndonjë varr ishte i vjetëruar apo në shembje, pa e shikuar askush.
Duke kaluar pranë këtyre varreve, me mend të shkepura tutje, sepse jeta jonë ishte me halle, përmbi varret e të vjetërve, pranë lisit e varrrit të plakut, i cili ishte rindërtuar, mbi përkujtimoren e tij e kishte vendosur dorën e ngjyrosur në të zezë, kreatura lakuriqe, poashtu të ngjyrosur me të zezë apo ngjyrën e thëngjijve të oxhakut e hedhur një çarshaf të bardhë, fund e krye, që i kishte zhbiruar te fytyra, goja e hunda, si gjamallat të ngjyrosura në të zezë, si futa. E pashë papritur, dhe e pashë se më përcillte. Kur i drejtova sytë, ai u qatallisë rrebtë dhe shprazi një “haahahaa” dhe një “oouuuiii” drejt meje, me të dy tuart e ngritura, që luhateshin, por luhatej edhe ai prej vendit, me qëllim që të më zë. Nuk kisha kohë e ishte mëngjes. U ktheva duke vrapuar e duke qajtur me të madhe te shtëpija. E kisha hedhur qantën në rrugë. Fare nuk mund të shpjegoja! Dridhesha e qaja, sikur isha i dalur prej taktit. Përpiqeshin të gjithë dhe nëna të më ndihmojë, duke më dhënë ujë të mirë, që e mbante në një shishe të veçantë. Motra doli ta gjëj ku është babai. Erdhi edhe babai, i lodhur nga vrapi e ishte i tronditur, pa masë! Më qetësonin e përpiqeshin që të gjëjnë shkakun.
Në në fund, e mora pak veten nga vaji. Nuk delnin më lotë, por dënesja. U tregova atyre se më ka ndjekur prej varrit të Aliosmanëve, një i vdekur, që ishte zgjuar me plafin e bardhë të vorreve dhe bërtiste. U sul që të më zë. Ika dhe e kam hedhur qantë time, në rrugë, për të ikur sa më shpejtë. Ai më ndjekte pas dhe unë ikja prej tij. Më në fund, i trou ashpër fqinjët tanë babai ynë, të cilët qenkan ordi nga e liga, sa të fshehen nën qarshafin e bardhë për ta frigësuar pa masë një djalë me vuajtje, e deri në çmendi, si unë, pa ia bërë askujt e asnjë të ligë! Kisha jetuar, pas dy vitesh të vdekjes së vëllait tim, Hasanit, sepse ai, si foshje, ishte sëmuar papritur, si e motra e vet, Sosja, dhe kishte filluar të qaj rrebtë, si unë, ditë të tëra e netë me vaj, derisa askush nuk i binte në fije çka ka, e as mjekët, derisa pushoi, pas vdekjes. Ishte vdekje e rëndë për ne e për babain. I kishin vdekur dy fëmijët e parë, duke e lënë të gjurmojë me mend se kush ishte fajtor; kush na kishte bërë magji, sipas nënës sime, apo nuk e kishin aq fat të përtërijmë familjen tonë.
Papritmas babai im rroku sopatën e druve nga cungu i druve dhe u ngjit malit përpjetë kah jetimet, dy shtëpi të vëllezërve jetimë. Njëra shtëpi ishte shumë e mirë dhe të gjithë i donim, por njëra jo, sepse ishte e asaj, e Flakës.
Nëna e kuptoi se ku po shkonte. Ajo e dinte se do të shkojë te djali i vetëm dhe i mbrapshtë i Flaka Ledilit, apo siq e quante vetë: te kopili i gërgjules! Ju vesh, që të mos e lë të shkojë. E fitoi një flareshë të madhe fytyrës dhe filloi të qante e të shmonte, duke lëvizur kuturu e duke u lutur për te! Edhe dy fqinjët, që e dëgjuan zhurukamën tonë në shtëpi tonën të vogël, njëri nga shtëpia mbi ne, e njëri nga kodra përballë, dolën pas tij, duke e lutur që të kthehet. Britjet e shumta të babait, që po ndëgjoheshin kodrës përpjetë, deri te shtëpija e Keqman Ledilit. Dikur, u kthye poashtu me ata dy fqinjë, deri poshtë kodrës, duke folur vet me vete. Nuk kishte asnjë shenjë në trup, pos shpërthekamës së mitonit dhe të këmishës. Ishte mbushur frymë, sa nuk dihej! E nêmte dhe e shantë shtëpinë e Flaka Ledilit. Befas, nëna ia solli një kafe të qetësoj, çka nuk e priste, sepse nuk ishim të mëkëmbur, por të hollë prej gjërave të komodit. Ai e shikoi të tërën rrebtë, por asaj nuk i tha asgjë. Filloi ta pijë kafen e të qetësohej. Dalëngadale, ashtu u bë.
“Biri im! A të ka kaluar ajo frigë? Kurr mos u frigo nga ato varre, se ai, qafiri i gërgjules, nuk ka për të dalë mbi varre, kurrë si gjamall! A more vesh?! Mos u tut! Sepse, te ato varre i ke edhe varret tona.” – më tha dikur, i qetësuar.
E kuptova shumë mirë këtë fjalë. Por, e kujtoj poashtu lisin e madh pranë rrugës, në gështenjat e Osmanajve, para se të arrij kthesën te varret, që ishte i paprerë kohë të gjatë. Sa herë kur kaloja përskaj tij, largohesha për anën tjetër të rrugës, jo fort afër therrave të mëdha, sepse diçka në maje të lisit apo nëpër therra fishkëllonte fuqishëm apo tmerrshën, ose ndonjëherë rrallë ia behte papritur si një murmurimë, pak më e shkurtër, edhe ditën për dielli. Këtë lis shumë të ligë e shënova kaherë në memorjen time. Ashtu e dinim të gjithë, mendoja unë. I frigoheshim atij lisi, e ndonjëherë therave të mëdha, që ishin rritur tepër mbi gardh dhe ishte bërë lamë e madhe.
Vëllezërit e mi thonin se ishte një gjarpër i madh, tek ai lis, ndonjëherë në maje të lisit, sepse atje ishte një çërdhe e madhe, por nuk kishte asnjë zog apo shpezë, sepse ai, që ata i thonin kështu, kaherë i kishte ngrënë. E nuk ishte gjarpër i madh, por bollë e madhe, me tri fije flokësh të bardha në kokë ose më tepër, dhe ishin të gjata, të cilën më vonë e dalluam. Pamja e saj e tregonte se ishte bollë, e bollat ishin natyrë e prishur e të mirës, pra, ato i hanin mushkëritë e njeriut, sa ishte i gjallë. Për të gjallë e lidhnin, e rrahnin me bisht, si me pandrek të fortë, edhe pse piskatëte dhe kërkonte ndihmë, e shtronin për dhé, pastaj i futeshin në sqetulla, që t`ia hanin mushkëritë. Po e them këte, sepse e shpëtuam një burrë të lidhur nga bollat e mëdha. Ato, kësisojit vepronin. Ishin gulshedrat, me flokë të gjata!…
Edhe nga kërsima dalloheshin ato, qofshin të mallkuara, lanet paçin për të gjitha kohërat, sepse ato murmuronin edhe fishkëllonin, ishin gulshedra; ndërsa dragoni ishte një mashkull i fuqishëm, me natyrë mbinjerëzore, dhe e shprehte vetëtima, kur ishte në ndjekje për mbytjen e gulshedrave. Disa e quanin “përrallë”, e disa të tjerë dridheshin!…
Dragoni ishte i mirë për shqiptarët, e gulshdrat ishim të liga. Gulshedrat nuk e ndërronin formën. Dragoni mund të ishte një mashkull i një shtëpie, e kur kishte nevojë, mund të ndërronte formën, për t`i zënë gulshedrat…
Këto shpjegime u ngjajnë pak historive të magjikshme e fantastike, por ka një histori të mërzitshme e të veçantë femijërore. Kur bija çdo natë në gjumë e më merrte me vonesë gjumi, e shihja te ky lis një ëndërr të tmerrshme: më dilte befas një qenie jashtë natyrës njerëzore, si në formën e dinosaurëve, të cilët nxirrnin nga goja flakë të tmershme, kur të sulomin e dihatëshin. Unë ikja me britmë të mëdha të frigës, me zë, e nuk arrija t`i ikë, sa djersitesha. Zgjohesha tmerrshëm prej gjumit, sepse të tjerët i kisha zgjuar sa isha në ëndërr, me zë të lartë, dhe ata më lëkundëshin. Më sillte pak ujtë të fryrë në një shishe, të cilin e ruante nëna ime, e më qetësonin baba, nëna apo edhe motrat. Të gjithë ishin të zgjuar nga britma ime, të gjithë!…
Nuk e di sa vjet zgjati kjo ëndërr e kjo sëmundje. Disa thonë tri vjet me radhë, e disa thonë pak më gjatë! Nuk më lanë pa më dërguar nëpër mjekë, por ata nuk e dinin çka është kjo ëndërr e tmerrshme e mbusheshin nga rrëfimet, por më shpesh më dërgonin tek ata që shinin nëpër magji, e më shumë te dervishët e hoxhallarët. Ma merr mendja se ishin 3 vjet me radhë, sepse isha në shkollën fillore, aty, në Morinë. Kur dola në Ponoshec, kishte mbaruar kjo punë. Erdhi papritmas tek ne, njëri që e kishte të motrën në atë fshat, nipat e mbesat, në Morinë të Epërme. Nuk kishte rrobe të dervishëve e as të hoxhëve. Por, qe i shenjtë dhe i pa martuar. E thirrnim Baba Jahë.
Lidhja e madhe e dervishëve nuk e kishte pranuar në asnjë teqe të saj; Lidhja Islame dhe hoxhallarët nuk e kishin pranuar as ata, sepse pinte dhe nuk falej si ata, por kishte fuqi magjike. Madje, çka nuk e mendoje!
Baba Jahë erdhi atë ditë me diell, nuk e di se a ishte pranverë, verë apo vjeshtë, sepse e mbaj në mendje se ai u ul nën hijen e pjeshkës, atëherë në oborr, tani, është ndërtuar shtëpia e re, madje aty pari. E priti shumë mirë baba. Ishte me qehre të mirë, të ëmbël, e njerëzore, madje hokatare. E njihte edhe babai, që nga jetimi, në Morinë të Epërme, dhe e motra, pak më e vjetër se sa ai, me rrobe të grave fshatare e grua shumë burrërore.
Baba Jahë më thirri e më mori në prehër. Nuk e kujtoj se çka flitke e për çka qeshnin të gjithë, edhe ne fëmijët, sepse na donte si të qenë të tij.
“Kam marrë vesh se ti e sheh për çdo natë, një ëndërr të tmerrshme! Të ndjekë gulshedra, te lisi, pranë rrugës, me zjarr, çdo natë. Ti, edhe sonte do ta shohësh, e tjetër here kurrë nuk do ta shohësh!”
“Ajo më del papritmas, çdo natë, sepse dikur lodhem, e më merr gjumi!” – ia kthej atij, me të dridhurat e mia, në prehrin e tij.
“Mos u dridh, tek unë! Tek unë je mu ashtu sikur të ishe në duar të dërguar në shtëpinë tuaj nga Zoti i Madh, atij i qoshim falë!” – më këshilloj në prehër, duke më gudulisur e përgëdhelur. “Të ndjek si përpara e të gjuan edhe me flakë. Dërgoje mendjen tek unë, se të kam marrë në Besë! Nuk e lë të praptën gulsheder aspak të të kap, deri te dera e shtëpisë sate. Kur futesh brenda derës, mbylle derën menjëherë, me shul e me qelës. Ajo edhe derën mundohet që ta hapë, por thirrën mua: o Baba Jahë, në besë tënden! Thirr vazhdimisht, sa herë të kesh frigë! E ajo, lanet pastë, në vend se ta çel derën nga brava, do ta çel derën prej bakllamëve, pra së prapti. Por, sa ta fut kokën brenda derës, rri gati e shtyja prap me atë derë kokën, me sa fuqi të kesh! Ke për t`ia zënë kokën e nuk mund të kthehet prapa, as të dali nga kurtha e jote! Atëherë, i hup ngadalë pamja e gulshedrës që e ka pasur dhe i kthehet pamja natyrore, e do ta shohës e do ta njohësh kush është! Atë emër, mos ia thuaj askujt, por mua, nesër, sepse kthehem edhe njëherë prej motrës tek ju!… A e more vesh këtë punë?!” – më pyeti ai, pas këtyre fjalëve. E mua, me ishte tharrë goja, duke u përpjekur që ta mbajë tërë historinë e gjatë në mendje.
“Po. Të gjitha i kam marrë vesh. Por, a do të më ndodhë pikërisht kjo gjë, me këtë ëndërr të tmerrshme?!” – mezi e pyeta.
“Pa merak e shqetësim, djali ynë i mirë! Si sonte, që do ta shohësh e do ta zësh pisk me derë, gjithë jetën tënde do të kesh aq fuqi të madhe që t`i zbulosh e t`i vrasësh të gjitha gulshedrat!… Por, do të rritesh, së pari!” – me tha Baba Jahë, të cilit, shpirti i paftë dritë, kurdoherë!
Fillova që të ndjeja veten shumë më të fortë, sikur të jem më i madh. Edhe në kokë, pas kreje, më kërstiti e më rropulloj diçka. Ashtu, rrap-rrup!
“Mirë!” – i thashë pastaj, duke u ngritur nga prehri i tij e duke zbritur në tokë. “Baba Jahë, ti më mësove! Ashtu do t`ia bëj! Me të vertetë, ashtu do t`ia bëj! Vetën ti mos më harro e jepëm mundësi që t`ia zë qafen, siç më the! Nuk do t`i tregoj askujt tjetër, pos teje!” – thashë, i këndellur jashtëzakonisht.
“Sa herë kur ta takosh, thuaji: lanet paç, qofshi largë prej meje! E hangsh bokën e gjanë e kokën tënde me dhëmbë! Mos u frigo, kurrë tjetër herë. As prej asaj, e as prej të tjerave! Lutju vetëm Zotit të Madh, e askujt tjetër! Mos i beso shumë askujt, e as mos iu ngatërro! Ti rrugës tënde, e të tjerët rrugës së vet! A më dëgjove, djali i jonë, i mirë?!” – më tregoi edhe njëherë Baba Jahë.
“Shumë mirë të kam dëgjuar dhe ashtu do të bëj! Por, mos na harro, Baba Jahë! Të lutem, eja shpesh tek ne! Pa ty, nuk jemi aspak të fortë! Besa është e madhe! Prandaj, i themi: Besa-Besë!!” – i thash, me dhembje të ndjerë.
“Sa herë të mendoni ju, jam pranë jush! Por, edhe kështu, si vijnë njerëzit tek ju, për dyer, vi ndonjëherë edhe unë. Mos u bëj merak për këtë punë! E kemi dhënë besën:
Atë natë, e pashë edhe njëherë të njëjten ëndërr! Si rava, fjeta. Më ndoqi me zjarr, deri te dera e jonë! Ashtu siç më tregoi Baba Jahë, ia mbylla derën. E ajo, me të veten, rropullohej dhe e shkundke derën, për ta hapur. Unë e kisha zënë derën me të dy duar dhe e shtyja andej, duke e thirrur Babën Jahë, të më ndihmojë. Kur e hapi nga bakllamët, e shtyra fuqishëm derën dhe ia zura kokën. Gulshedra mbeti në të! Iu shndërua koka me “lidhsë e marhamë”, si e grave tona. Zjarri i përfundoj në sytë e verdhë! Ishte Flaka Ledili, me rrobet e vetme të grave shqiptare, pak më të palara! Ishte gërgjulja e vogël e me sy të verdhë! Më doli gjumi me buzëqeshje.
Po besoja edhe në vetvete, edhe në Babën Jahë, pa mjekër e jo me rrobe fetare, sepse ai njëherë ma kishte dhënë besën e vet, me “Besa-Besë”! E nuk po flas më tepër, sepse ju mezis! Çdo herë, kur të shkoj në vendlindje apo kur të kthehem, e dërgoj dorën në zemër, prej rrugës kryesore:
“O ku të kam, o Baba Jahë, bre!” – i them me zë. Një lutje për shpirtin e tij ia them, dritë pastë! Në kodër të Korenicës e pranë pishës e ka vorrin. As nuk ka tyrbe, as muri, pos varrin si të gjithë shqiptarëve…
Më vonë, kur u rrita dhe u forcova mjaft, fillova të gjuaj shtrigat, edhe nga malet tona. Por, këto ju nuk i besoni! Mirë shumë! Mos i besoni, sepse nuk i dini. Ju dini, ashtu çka dihet. E le të dihet edhe çka e pranojnë shkencat!…
Përpëlitja e pestë: misteri i shkencave të mia
Sa ditë e netë kalojnë kështu, duke u menduar, se çka është relevante për t`ua treguar juve dhe çka nuk është relevante. Meqë i besoni shkencat, po u them se edhe shkencat më ecnin shumë mirë, si matematika, poashtu fizika, biologjia e kimia. Krahas këtyre shkencave, pos gjuhës e shkrimit të veçantë, kisha lindur si “luftëtarë”, me plisin e vërtetë të Babës Fajë (Martaneshit) dhe rrobat e tij të gjeneralit, i hypur mbi micin e Babës Danë. “Mic” e thirrte Baba Danë kalin e vet të shpejtë, pak më të vogël se sa kuajt e tjerë; por Baba Ukë, kur pinte në sofër me fëmijë (Ai ishte trupmadh, e me shpirt të mirë, sa nuk ndahej prej fëmijëve!), thirrte me tërë qenien e tij: “Oh, ku të kam o Baba Fajë, bre!”. Ne, nuk e dinim tërë historinë e tij, vetëm se ishte vrarë pabesisht, duke hyrë në shtëpi të vet. E dinim se ai ishte gjenerali i madh i ushtrisë së sapo të krijuar të kombit shqiptar! Kaq e dinim!…
Nejse! T’u tregoj kësi gjërash, ju duken përralla! Por, të njëjtën ëndërr e kishin parë tre veta, për një natë, para se të lindi unë, me atë “mic”, gjeneral me rroba, e plis të bardhë të Babës Fajë. Kjo nuk do tjetër shpjegim, pos se u kisha thënë që të treve, babës, nënës dhe dadës Razë, të njëjtat gjëra:
“Zgjohuni ju, se po vij unë pa asnjë dhimbje, në ora 09:30, e ju i keni burrat për drekë, dhe bëni ju atyre shumë të fala prej meje! Të bëhen gati për detyrën e përbashkët që e kemi për Atdheun, se unë po vi, për ta kryer!”
Atë ditë, kishte baba im argatë. Në ora 10:00 kthehej dreka. E nëna ime ua qiti një fli, që bëhet therror për te, pra quhet fli, sepse është vështirë të bëhet, me zjarr e petë për petë, duke u hedhur pak bylmet me mazë e në çdo fletë të petës, sipas dialektit tonë “e mëstitë flinë”, nëpër zjarr, e në ndërkohë, më lindën shëndosh e mirë dhe nuk qaj, por qesh. Më lanë e më pështjellë, më jep pak gji, pastaj e ndërron prapë dadën Razë nga puna. E kur e dërgoi bukën e mjaltën, të cilën do ta ngjyenin nga pak, sepse ajo i zinte më tepër se rakia e vena, e disave që nuk mund ta merrnin mjaltën, patën kos e djath, sa të duash, nëna u qëndroi pranë me bakallin e ujit e gotën në dorë, gaditu, në këmbë, edhe pse ata i thanë se mund të shkonte!
Dikur ajo u drejtohet:
“A është buka në rregull, o Ibish?! A mungon ndonjë gjë?”
Ai i shikoi të gjitha dhe pastaj asaj i tha se asgjë nuk mugonte. Ishte në rregull, e mund të shkonte. Mund ta thirrte qikën, sa për ujë.
“Jo, jo, mbeta për një fjalë goje këtu, e po ua them, vetëm që të më dëgjoni. Myzhde Ibish Sadrija, se të ka lindë djali, siç e kemi parë sonte në ëndërr! Në vend se të qaj, ai djalë ka qeshë! Është si drita! E kam amanet t`u them burrave, përgaditnu për atdhe, se gjenerali që e kem pa tre vetë atë ëndërr, me atë plis të bardhë, në kalin e Babës Danë, erdhi në këtë jetë, pa asnjë të keqe! U bën të fala, të gjithe juve! A e more vesh, o Ibish?!” – thotë ajo dhe me zë të lartë, që edhe lisat ta ndëgjojnë. Babai im e uli kokën, plot buzagas.
Disa më kishin pritur me gëzim, disa me thetra, apo me “hm”. Kështu i dallonte edhe baba, por nuk u tha atyre asgjë, pos gruas së tij:
“Argatin më të madh, në tërë këtë jetë tonën, e paske bërë ti, o fisnike! E faleminderit shumë prej teje! Sepse, me atë ëndërr apo serjanë, kam qenë pa fjalë, deri më tani! Të lumtë, o fisnike, se edhe mua më çlirove!”
Nuk po shkoj më tutje! Ka dëshmitarë sa të duash! Kur u rrita, shpirti im e dinte se do të plasë lufta në trojet tona dhe unë përpiqesa që të bëj edhe eksperimente, qoftë me armë të drurit e nëpër lojëra të fëmijve, por edhe të “bombave” dhe të “eksplozivit”, që quheshim kështu, vetëm për fëmijë.
U përpoqën 10 herë të ma marrin jetën, e njëmijë forma të tjera nuk i lanë pa përdorur, që prej fëmijësirisë. Po, po. Po ua tregoj një ndodhi kulminante e të jashtëzakonshme, sepse më ndodhi edhe një gjë. Prej kësaj “ngjarje” mu kthye babai im kundër. Nuk e harroj! Kush e ktheu babën tim kundër meje, nuk e di! Ndoshta, nga rrethi i tij apo fetarë, ose rrethi tjetër, që nuk e di…
I kisha mbledhur të gjithë fëmijët: vëllezërit e motrat; fëmijët e axhës Selim dhe të tjerë. I organizova mirë e mirë! Ishin në disciplinë! Kur flitsha unë, të gjithë më ndëgjonin! Kur t`u ipja komandë, do të ruheshin kaq metra e do të ishin të futur në strehim. I kisha llogaritur unë më parë, për secilin objekt të veçantë të bahqes dhe të shtëpisë. I kisha caktuar për secilin nga një vend të tyre. Unë, e kisha vendin më afërm të gjuajtjes.
Ishte kthesa e poshtë e bahqes sonë, në të cilën do ta hidhja ate, që ishte si granata. Pra ishte një shishe dy litërshe, me xham të trashë.
E kisha mbushur me gurë të vegjël të gëlqeres së pashtymur dhe e dija sa minuta i nevojitej asaj granate të thithte ujin e të eksplodojë. Kur e hodha në barë dhe u strehuam të gjithë, kaluan aq minuta sa të pëlciste ajo. Prita pak, e nuk ndodhi. Mendoja se tapa nuk ishte vendosur aq mirë, e kishte lëshuar brenda ajrin dhe e kishte rrjedhur ujin, prandaj kishte nevojë që ta shohë. Ne, e kishim pranë edhe një tjetër, dhe në rast nevoje do ta provonim.
Kur u ngrita, vëllai im dhe të tjerët u ngritën, por u ktheva edhe njëherë dhe u bërtita shumë, sepse askush nuk guxonte t`i lëshojë strehimet e veta! U kthva ngadalë te granata e jonë. Ajo pëlsiti, pasiu afrova: trak-trak! Unë e ktheva kokën në krahun e djathtë dhe u përpoqa t`a mbuloj me krahun tim të majtë, dhe, derisa u përpoqa, më goditën spirrat e shishes së xhamit, në kokë e anash syrit të majtë. Kishte aq shumë spirra!…
Më mbuloj gjaku! U çmendën edhe fëmijët! E thirrën babain e pastaj më dërguan në ambullantë e në Gjakovë, te operatori, pa me prekur…
Shkurt, mi hoqi të gjitha spirrat e xhamit përskaj syrit, me durim. Nuk e di cili operator i ri ishte, por me kujdes mi hjeku të gjitha e duke mos folur shumë. Më së vështiri, ishte rreth syrit të majtë. Ishin shumë spirra…
E shikoj edhe syrin me rentgen, madje shumë gjatë! Pastaj, shtoj me zë:
“Me sa di unë, të gjitha spirrat e xhamit, i kam hequr! Vetëm se të mos më provojë tjera herë me këso gjërash, se kam për ta rrahur edhe unë, deri sa të lodhet! A ndjeve, apo jo, o baca Ibish?! Tani, po ia lidhi varrët, se u lodha! Ruaje edhe ti, këtë djalë, se e lënë a sy ose tjetër!” – i tha ai babës, që ishte pak më largë. Ku e di unë se cili ishte! Por, babën e njihke. I tha “Baca Ibish”! Baba u përgjegj, sepse deri atëherë, vetem qetësinë e mbanëte:
“Qebesa, nuk të ka ndodhë tjetër herë, se dhjetë thupra thane po i ruaj! E kam rreh qebesa, veç sa të shnoshet! E le të bëjë luftë me mua e me granata dore sa të dojë, sepse ka me pa çka i del! Edhe juve u lodha, por edhe argati e dita na humbi! Le ta mbajë mirë në mendje, djali i im, këto që ia thashë!!”…
Prej atëherë i kam parrë thuprat thane, të ruajtuara, mbi çivillak. Ato ishin të babës! Kush guxonte t`i prekë, prej të nesërmes e më tutje! I shikoja prej teshave të shtruara! Më duket se e ndjejë dhembjen e tyre të freskët, edhe sot. I preku ndonjëherë këmbët e parapanicën, se më duket se i ndëgjoj edhe ato! Baba nuk më la as të ndërtoj e as që të planifikoj ndonjë gjë, psh. podrumin, nën shtëpi, me rrugë, nën tokë e deri nën seq, ku ajo nuk shihej, poshtë e në livadh apo në arë. Kështu e zuri edhe viti 1981…
Përpëlitja e gjashtë: ikje nga përndjekjet e dhunës
Që në fëmijëri, më ishin veshur të ligat e pushtetit të ish-Jugosllavisë, herët, nëpër të gjitha flukamat e fëmijërisë. Ishin të lidhur njerëz të besimit sunit e sheit; ishin të lidhur gjysma e fshatarëve; ishim të lidhur edhe fqinjët tanë, dhe aq sa më duhet po e them. Njëri nga fqinjet e mi të parë më kishte rrahur si fëmijë, pa i bërë asnjë faj; tjetri, e kishte mësuar djalin e vet të madh, i cili ishte mbi tetëmbëdhjetë vjeç, të gjuante papritur me një guri të madh, prej vorreve, direkt e në kokë, e më kishte larë të tërin në gjak, të cilit ia kishte kthyer gurin sa dora me të rrahura babai im, por pa gjak, deri te babai i vet. Të shumtën, ua kthente ndojnjërit edhe me britma.
Më thoshte: “Kujdesu, more bir! A po e sheh sa të duan ty fqinjët, sepse kushërinjtë tanë kanë ikur e shkuar në Loxhë! Nuk mund që të ruaj vetëm ty, sepse duhet bukë, shati e kosë! Ruaju vetë nga pak, hedi! Hapi sytë!…”
Nuk duronte një petë në çështjen tonë e nuk duronte as gënjeshtra. Ta gënjeje ate, sikur të përlante e keqja! Shkurt, sikur të merrte djalli përpara! Më keq e kishe me te, se me Zotin e Madh. Kur gënjeje, të thoshte shkurt:
“A po fol shqip, a po fol turqisht? Turku me rrena e me dhunë e ka, ndërsa shqiptari e ka paç e me drejtësi”!
Nisu prej lagjes sonë e deri në fshat kishte asi “të njohur”, që shiteshin se i kemi “në lidhje e pas lidhjeve”, por baba i njihte. Unë i veshesha babës, i rrija sipas zakonit e mësimeve të tij. Ai fliste rrallë, e ti duhet të ndëgjoje, se të flakëronte shuplaka. Nuk fliste dy herë, sepse ishe në një shtëpi shqiptare:
“Dy herë folet në mulli, e këtu është shtëpi!” – thoshte prerazi shpesh ai.
Të tregonte për të gjitha familjet, se kujt duhet t`i ruhesh dhe prej çkafit duhet të ruheshe. U fliste të gjithëve, por e kishte mendjen e vet! Ua thoshte troç, kur e donte rasti, e në numër nuk i binin, se ishte dilpomat pa shkollë. Por, derën e oborrit e mbante gjithnjë të mbyllur. Kurrë nuk ishte e hapur. Kur ndonjëri e pyeste, pse vëlla e mbyll derën, i thoshte prerazi:
“Pse, a mos mendove se këtu është Hani i Kaçit, a? Thirr, e nese jemi këtu, dikush të pyet e përgjigjesh! Nuk jam pa askend, dhe jam shtëpi e Zotit!”
Pra, çdo njëri që vinte, duhet të thoshte se jam filani, e dua filanin, për këtë punë. Ose, me ka dërguar filani. Nuk gjënte pushteti derë të hapur në shtëpi tonën, të rrethuar me gardh kurore. E nuk kishte tjetër…
Çdo njërit ia jepte njëfarë përgjigje të mirë. Njërin po e tregoj, se nuk më ipet rasti. Është Nezir Deliaj. Ishte shtëpi e madhe, mikpritëse për të gjithë, i kamur, por edhe të pushtetit. Një natë, padijen e askujt, kishte ardhur në konak të tij Vojo Popoviqi, prej Beogradit, nëpër terr e kishte shkuar prapa nëpër terr. Ia kishte dhënë një pushkë të veçantë e fillikat atij. Dual pak baba natën, dhe si ka shkuar aq afër, të dëgjojë të gjitha çka i ka thënë Voja, nuk e dimë, por natën ishte si i çmendur! Ne, nuk guxonim që t`i flisnim e as nuk na tregonte çka kishte.
Të nesërmen, të dy palët, kishim argat: në arën tonë u bënë 13 argatë, e në arën përskaj nesh, te Nezir Deliaj, u bënë 17 argatë.
Baba turfullonte. Pranë drekës, ia nisi këngës, me zë të madh:
“A po merr vesh, o Nezir Delija,
mush-e zbraz me kokërdhija,
e mos e mush pra me barut
se shpinë tande e bane mut!” [2])
Nuk e këndoi vetëm njëherë këtë këngë, por disa herë, radhazi. Argatët tanë shukatnin, e argatët e atij pyesnin se çka do të thotë ai, sepse na çuditi.
Ia dha përgjigjen si paralajmërim, shpiunit të Serbisë. E kishim afër! Por edhe të tjerë! Babai nuk i frigohej askujt e as burgut. Në burg kishte qenë, por prapë kishte dalur, që andej. E thirrnin: Dera e Kapuç Hekrit. Disa pas shpinde, që të mos e ndëgjonim ne, thoshin: Dera e Koloshëve! Kola ishte i pari jonë, por dera e Kapuç Hekrit i kishte mbetur nga luftërat e pa fund kundër turçëve, serbëve e malazezëve…
Njërit nuk mundëm që “t`ia mbyllnim derën”, edhe pse e dinim punën e tij. Ai vinte me rroba të milicisë. E thirrte “motrën” e vet, e jo babain.
Shpesh i thoshte atij:
“Puno, puno ndaj dërrasë, se erdha të rri me motrën teme! Ti, rri ma mirë andej, se sa me qarë dërrasa me ne!”
Pra, i tregonte se ai nuk ishte i rëndomtë dhe i thoshte troç dhe nuk e pati aspak për “fije e për pé”! Ishte Zekiqi. Atë “qi”-në e gjatë, ia kishte endja t`ia zgjaste vetvetes, sepse ishte Zeka. Kjo nuk i maftonte, pa e zgjatur pak!
Për mua, kishin vjellur gjithfarë fjalësh të potershme. Fjalët qenë përhapur kudo, sepse qe veshur “milic”. E keqja ishte e ngjitur me përdhunë, midis trupit. E turbullonte ujin, kur nuk e prisje. Po i ruhesha atij “milici”, sikurse të gjithë UDB-së. Ai, i bënte punët e liga. Vinte ndonjëherë edhe në shtëpinë tonë me armë të zjarrit, sikurse do të gjuaj laraskat në malet për rreth, që ta shohin e ta ndjejnë fqinjët, vetëm se bënte zhurmë, gjoja për të treguar “dashurinë” e tij të madhe për “motrën”e tij. Milici ishte djalë i kushërinjëve të largët me loken time e nuk e ndjenjte kurrëfarë respekti, sepse nuk e kishte motër, as djalë i mixhës nuk ishte! Përkundrazi! Po vinte të më gjurmojë mua dhe të më ofendojë, mu te prindërit e familja e gjërë. Më gjurmonte e më distancontë rreptësisht!
Prore thoshte ai: “Hëë! Çka po lexon ky djalë?! Po dëshiroj që ta di, sepse, një ditë, do të çmendet nga librat!”. Nuk ia lejonte familja ime, sepse shitej “si mysafir”, të thoshte trup: do të arrestohet, në vend se “do të çmendej”…
Kështu, pikëpamjet tona na ndanin, si dy pika të një segmenti, e të vëna kundër njëra tjetrës. Lindjet tona natyrale nuk kemi pasur mundësi që t`i ndryshojmë, sepse lindja është e lidhur me Zotin e nuk ekziston kurrëfarë mundësie që t`i “zgjedhnim” prej fatit. Ajo është thjesht një fat në fatkeqësi apo një fatkeqësi në fat, e të lidhura me njëra tjetrën.
Në këtë pikë, populli e bënte një gabim të pafalshëm. Këtu, ishte fjala për të Ligën, e cila dëpërtonte edhe në familjet më të zgjedhura. Pushteti serbo-sllav nuk vepronte pa planifikim. E lidhte lindjen me rastësinë, por rastësia është në momentet e caktuara, jo për lindjet e rritjet. P.sh. me rritjen e një jetimi mund të të përvetësonte e Liga ose të të gllabëronte përfundimisht…
Në fakt, pjesa dërmuese e familjeve tona janë të përziera: njëri është vegël e pushteteve, e tjetri është veprimtar kundër pushteteve. Nga pikëpamjet bëhen pushetet dhe pikëpamjet i ndajnë njerëzit. Mobilizohen forcat brenda pikëpamjeve: pro pushtetit apo kundër pushtetit. Ndarja fillon që këtu!…
Pra, po i biem shkurt: fëmijëria ishte një litar i fortë dhe i gjatë, që përpiqej të na lidhte e të na ngrehte sa andej e këndej, por forca e jonë shpirtërore ishte shumë më fuqishme, se sa lidhjet! I këpuste, çdo herë!…
Në fund, nuk më mbet gjë tjetër, pos rrugëve të mërgatës sime të vështirë!
“Tek brenë miza hekur!” – si thoshte babai, ndonjëherë…
Përpëlitja e fundit: misticizmi i fjalëve
Në përpëlitjen tonë të fundit, të këtij rrëfimi, na kanë mbetur vetëm pak fjalë për t`i shkruar. Për misticizmin e fëmijve, nuk mund t`u shpjegoj të gjitha gjërat. Janë të vegjël dhe i ruan për këtë shkak fuqia misterioze, e cila nuk duket nga kjo botë, por mund të merret me mend. Dikush e personfikon me Zotin e Madh e të Gjithëdijshëm, etj. Të mëdhenjtë, në qoftë se janë më të ngritur, ia lënë këtë ruajtje të fëmijve energjive më të mëdha. Njeriu e ka si detyrë që t`i ruajë vetë të tjerët, të vetët, të mirtë, për aq sa kanë forcë!…
Për misticizmin e fëmijve, neve na mungojnë fjalët. Për këtë çështje nuk mund të flitet, pos nëse fëmijët janë në dorë të Zotit të Madh e të mirë, i ruan Zoti i Madh deri në moshën e pjekurisë. Të gjithë janë të dedikuar të këqijve, të bijve të Djallit, që t`i dëmtojnë, sidomos femrat, dhe t`i kthejnë në anën e kundërt të Zotrave. E të gjithë janë nga pak mistik, disa për të mirë e disa të tjerë për të ligë. Kufiri i parë i tyre është vetë gënjeshtra!…
Sa më përket mua, me mendjen time të atëhershme, them se njerëzit e fshehnin nga pak jetën e tyre dhe i mbajnë fshehtë veçantitë. Jeta nuk është e rëndomtë, por shumë e komplikuar! E mira dhe e keqja nuk kanë kufi, por njeriu i ndanë në vetvete, ndonëse bashkëjeton me te aq afër, më afër se sa këmisha në trup. Sa hap e mbyll sytë të përlante e keqja!…
Termat e shumta të këtyre nuk i dinë fshatarët e njerëzit e rëndomtë, por kufirin në mes të keqes dhe të mirës; kufirin në mes të së drejtës e të së pa- drejtës; të bukurës e të shëmtuarës; të gënjeshtrës e të së vërtetës; të vijës së drejtë e të vijës së shtrembët, etj. i mësonim përherë. Babai thoshte:
“Çka nuk ta do shpirti yt që të ta bëjë ty dikush, mos ia bë ti askujt!!”
Kjo ishte masa e parë. Në të parën rreshtoheshe tek të mirët dhe ruheshe kudo nga e keqja, nga gënjeshtra, nga e padrejta, nga çdo gjë jo e mirë, dhe do të vuaje e vuaje, ndonjëri të gjithë jetën e tij, por në fund të fundit, e fitoje përpjekjen tënde për të mirë dhe i kishe larë të gjitha borgjet e kësaj jete!
E dinin të gjithë se një fuqi e madhe i kishte sjellur në jetë përmes njeriut dhe ishin gjëra që mirreshin vesh me njëri tjetrin, me anë të gjuhës. E një gjë mund ta them: familjet ishin të shenjta! Pushteti serbo-jugosllav përpiqej që t`i dëmtojë familjet dhe këtë zingjir të shenjtë e dëmtonin, këputnin hallkat e tij. Psikologjinë e shqiptarëve e njihnin. Vetëm kështu ata mund të sundonin me këtë popull, në qoftë se nuk mund ta skllavërojnë ose ta shkatërrojnë. E gjënin kudo nga një dobësi psikologjike dhe e rrisnin, sa e përdornin.
Mezi mbahej me nderë familja e jonë! Kishte varfëri, por pastërti! Rrobet i harrnonte nëna, por edhe me harrna i pastronte dhe i hekuroste ajo. Bukën e kishim kallamoqe, madje misër shumë të mirë, të ruajtur me fanatizën prej gjyshërve tanë, në kohë krize te halla Shkurtë, e të bluar “të imtë e të egër”, sepse ma përcjelli nëpër mullinjë, fshehtas e ditën, baba im. Ky ishe kufiri që e dinim si bluhet misri e nuk ishte vetëm i imtë, sepse kur kështu gatuhej mezi hahej. I joni, të shkrihej në gojë, thatë ose me zarzavateve, si gjellë…
Neve, na u patën lëshur mbi kurriz të ligët, kudo, prej lagjes sonë e prej fshatit, por kishte ndonjë të mirë ose pak më të mirë. E Baba Ukë, qëndronte pranë tij, në çdo rrethanë të vuajtjeve, edhe Babaloku, e ndojnë mik.
Po përpiqeshin që t`ia merrnin tokën e vet me dredhi e me dhunë, sa edhe ai u lodh dhe u merzitë. Baba Ukë nguli këmbë që të mos e lëshonte tokën e vet! Aty, duhej të qëndronte, në tokën e të parëve! E kujtoj, si fëmijë, kado që të ishte ai, vinte tek “të dashurit fëmijë”. Na donte dhe e donim!
Në gjysmë të natës e merrte me vete nanën Timë prej shtëpisë së tyre dhe vinin këmbë përmes Pllanikut, sepse e dinte pa i treguar askush se unë e kisha marrë një flamë apo kisha zjarrmi!…
Edhe një gjë po e them këtu: gjithmonë përpiqeshin që të na ndanin në mes vete. Në radhë të parë, me ndonjë arësye të veçantë. Kishte ndër ta dhe të ligj. Nuk janë kurrë i biri si i ati, për ndonjë arsye. Pra, unë kisha më shumë dhembje, se sa familje! Kudo që të ndodhesha, e ndjeja dhembjen për të gjithë! Isha më shumë i vetëm e me dhembje! Edhe sot, po ashtu!…
Ti, je vetëm TI! Kështu e deshi paraprakisht edhe pushteti pushtues dhe i huaj! Kështu e kishin vetëm ata që mendonin të të shtronin nën këmbë!…
TI dhe kujtimet tua janë të hidhura! Një qeveri e tërë peokupohet me TY, edhe largë po të jeshë! Çka mund të bësh kundrejt tyre, me pak miq?!…
Ashtu isha edhe nëpër botë! I vetëm dhe pa familje! Ata e këputën hallkën e pazëvedësuar “familje” edhe njëherë! Kjo ishte hallka e dytë e familjes së ngushtë! U merzita gjithmonë e gjithnjë isha i merzitur!…
Dikur, vonë e kuptova të vërtetën e këtij misteri: lidhja emocionale ndaj familjes sate duket se është dramë e madhe e dhembjes sate, por ajo është një gënjeshtër e ligë, ose e pasaktë apo e pavërtetë! Nuk ma do zemra ime që ta them këtë gjë, por e vërteta është se qenia e jonë është qenie biologjike dhe specifike, prandaj i dikton ndjenjat e fuqishme të dashurisë polivalente, për të afërmit e tu, për fëmijët, për familjen, etj. E TI, nuk e di se je vetëm qenie specifike. Qenia specifike i ka detyrat e marrura që para lindjes prej fuqisë mbinatyrore. Ato janë detyrat e tua jetësore dhe vihem mbi të tjerët. Pra, vihen mbi të dashurit tuaj, fëmijët e familjarët, për t`i sendërtuar ato, përveç forcave të mëdha e kundërshtare. Nëse nuk i sendërton këto detyra jetësore, nuk e ke përmbyllur jetën tënde. Përkundrazi!
Njeriun e quajnë “qenie e vetëdijshme”, por nuk është aq i vetëdijshëm sa ia lejon atij qenia biologjike. Ai nuk duhet të udhëhiqet nga ndjenjat e tij, por nga qëllimet jetësore. Jeta përsëritet, e çdo gjë është tjetër nga e para…
Si fëmijë, ai mund të kapë sa më herët misteret e jetës e misticizmin.
Sa keq, nëse nuk do t`i kapë apo nuk mund t`i kuptojë!…
[1] Ne, i thonim kështu gegërisht, me dialekt të gjuhës shqipe. Gulshedra na ndiqte me gulshim. Ishte me etje të madhe dhe e të çmendura, për të na zënë. Ajo gulshon me zjarr gjatë ndekjes.
[2] Kjo është në të folmen popullore të dialektit gegërisht. I thoshte trup se duhej që të punonte token e tij, si fshatar që ishte, të mbushë arën e livadhin me plehra, e jo siç e ka urdhërar konglomerati “serb”, prej Beogradi. Ai e kishte familjen e madhe e të ndershme dhe nuk duhej që ta dëmtojë apo ta fëlliqte. Kokërdhijat janë baglat e dhive apo të dhenëve, të cilat Nezir Delia e kishte tubën e tyre mjaft të madhe…
