Publikohen disa dokumente arkivore të nxjerra nga Arkivi Qendror i Shtetit në Tiranë (fondi i ish-Komitetit Qendror të PPSH-së), që i përkasin vitit 1990, ku ndodhet një proces – verbal i mbledhjes së sekretariatit të Komitetit Qendror të PPSH-së, e cila si pikë kryesore të rendit të ditës, kishte “mbi disa çështje të krijimtarisë së sotme kinematografike” dhe në atë mbledhje e cila drejtohej nga Sekretari i Parë i Komitetit Qendror të PPSH-së dhe Kryetari i Presidiumit të Kuvendit Popullor të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Ramiz Alia, përveç sekretarëve të Komitetit Qendror si: Foto Çami, Hekuran Isai dhe Lenka Çuko, merrnin pjesë edhe disa prej funksionarëve më të lartë të udhëheqjes partiake e shtetërore të asaj kohe,
si: Spiro Dede, Abdyl Backa, Ali Vukatana, Sotir Koçollari, Alfred Uçi, Dritëro Agolli, Lisen Bashkurti, Skënder Gjinushi, Neritan Babamusta, Dhimitër Shandro, Marash Hajati etj. Proces-verbali i plotë i zhvillimit të mbledhjes me bisedat e diskutimet në mes Ramiz Alisë e udhëhqjes së lartë partiake e shtetërore të asaj kohe, me drejtuesit kryesorë nga sektori i krijimtarisë të Kinostudios “Shqipëria e Re”, si: Teodor Laço, Dhimitër Anagnosti e Nexhati Tafa, të cilët u ndalën gjatë në problemet e kinematografisë shqiptare.
“Të dy rrugët duket se janë racionale dhe me dobi. Janë të domosdoshme dhe studimet e plota, p.sh. studentët e degës së regjisë në Institutin e Lartë të Arteve, mund të studiojnë për regjisorë pasi të kenë mbaruar 3-4 vjet shkollë. Në përgjithësi dhe në vendet e tjera të botës, regjisorët përgatiten pasi të kenë mbaruar shkollën e lartë. Studimet për regjisurë janë për ta një shkollë e dytë. Madje në mjaft raste ata që përgatiten për regjisurë, nuk shkojnë nga fakultetet e dramës apo të regjisë, por nga fakultetet e tjera, sidomos nga ai i letërsisë. Këtë deri më sot nuk e kemi praktikuar, por me ato të regjisorit, sepse në kohën e tanishme zakonisht regjisori i filmit është dhe autor ose bashkautor i skenarit. Kjo do të ishte njëra rrugë e përgatitjes së plotë profesionale.
Rruga e dytë është që kuadrot që kemi, t’i përgatisim me kurse pasuniversitare me periudhë të shkurtër 1 vjeçare për regjisurë. Përshëmbull, ne këtë vit mbyllëm me sukses një kurs pasuniversitar me 4 studentë të regjisurës, të cilët realizuan dy filma të mirë. Për t’u përgatitur në rrugën e parë kemi dërguar një student në Francë që do të studiojë 4 vjet regji. Megjithatë ai është një i vetëm dhe për mendimin tim, duke parë kërkesat që ka sot Kinostudioja, është shumë pak….!”
Kështu u shpreh mes të tjerash në fjalën e tij në një nga mbledhjet e sekretariatit të Komitetit Qendror të PPSH-së të vitit 1990, Teodor Laço, asokohe shef i redaksisë së skenarëve në Kinostudion “Shqipëria e Re”, mbledhje me temë “Mbi disa çështje të krijimtarisë së sotme kinematografike”, e cila drejtohej nga Sekretari i Parë i Komitetit Qendror të PPSH-së dhe Kryetari i Presidiumit të Kuvendit Popullor të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Ramiz Alia, ku përveç sekretarëve të tjerë të Komitetit Qendror, si Foto Çami, Lenka Çuko dhe Hekuran Isai, ishin të pranishëm edhe pjesa më e madhe e udhëheqjes së lartë partiake e shtetërore e asaj kohe që kishin lidhje direkte apo indirekt me artin e kulturën.
Për më shumë se çfarë është diskutuar në atë mbledhje ku përveç Teodor Laços, nga Kinostudio “Shqipëria e Re”, merrnin pjesë dhe regjisori Dhimitër Anagnosti e skenaristi, Nexhati Tafa, na njeh dokumenti në fjalë me proces-verbalin e asaj mbledhje, që Memorie.al e publikon të plotë dhe për herë të parë në disa numra të rubrikës dossier.
Proces-verbali i mbledhjes së Sekretariatit të Komitetit Qendror të PPSH-së, me kuadrot e sektorit të krijimtarisë së Kinostudios “Shqipëria e Re”
SHOKU TEODOR LAÇO: Ashtu është.
SHOKU DRITËRO AGOLLI: Në përgatitjen e regjisorëve për teatër nuk ndodh kështu.
SHOKU TEODOR LAÇO: Ata e marrin diplomën me një pjesë që vënë në skenë.
SHOKU DRITËRO AGOLLI: Pardje isha në mbledhjen e organizatës së tyre dhe atje doli që pjesët i vënë në skenë pedagogët, kurse ata që mbarojnë për regjisurë, nuk vënë pjesë në skenë.
SHOKU TEODOR LAÇO: Unë e di që kanë vënë në skenë pjesë teatri…
SHOKU DRITËRI AGOLLI: Kam diçka edhe për bazën materiale dhe teknologjinë. Në një material që kam parë, parashikohej se për rinovimin e teknikës nevojitej 2 milion e 800 mijë dollar dhe 300 mijë rubla.
Mendoj se tani për tani nuk është me vend kjo kërkesë. E kam dëgjuar edhe herë të tjera këtë shqetësim dhe mirë do të ishte të bënim diçka, por një investim kaq i madh duhet të bëhet gradualisht.
Ne kemi ende pas teknologjinë e shtypit, të gazetave dhe të librave, që janë themeli i kulturës. Kjo teknollogji është shumë më e vjetër se sa e ka Kinostudioja apo Radio-Televizioni. Mbase në këtë çështje po tregohem konservator, por që të shpenzojmë menjëherë 2 milion e 800 mijë dollar, është shumë.
SHOKU RAMIZ ALIA: Ti e sheh çështjen me syrin e kursimtarit…
SHOKU ALFRED UÇI: Duhen bërë patjetër ndryshime në gjendjen e industrisë tipografike, në përgjithësi, po edhe në teknikën e Kinostudios, se ndryshe nuk mund të ecet. E kuptojmë se këto ndryshime nuk mund të bëhen menjëherë, por gradualisht duhen bërë.
SHOKU DRITËROI AGOLLI: Mendoj se më shumë ndryshime duhen bërë në industrinë tipografike. Për këtë nuk kërkohet ndonjë shumë kaq e madhe dhe mund të jetë me shumë leverdi për popullin. Ndërsa për filmin mund të bëhet diçka, po edhe me këtë teknikë që përdoret, filmat dalin mirë. Rritja e nivelit të tyre cilësor më shumë ka të bëjë me mjeshtërinë artistike.
SHOKU TEODOR LAÇO: Ne kemi një makinë për subtitrat, të prodhuar 50 vjet më parë. Subtitrimet e filmave tani janë në një gjendje të tillë që asnjë vend i botës nuk i pranon.
SHOKU RAMIZ ALIA: Juve ju erdhi një makinë tjetër subtitrimi 16 milimetërshe. Nuk e di ç’u bë me të?!
SHOKU TEODOR LAÇO: Atë makinë e ka Televizioni, kurse ajo që kemi ne është vetëm për subtitrimet e shkronjave në përkthim. Kur i përkthejmë në gjuhë të huaj filmat tanë, lëvizin të gjitha shkronjat nga ndriçimi që marrin. Ajo makinë subtitrimi që kemi është aq e vjetër dhe e konsumuar, sa të na mbetet ndonjë ditë në dorë dhe të mos punojë fare…
SHOKU RAMIZ ALIA: Nuk mund të përdorni edhe ju makinën elektrike që ka televizioni…?
SHOKU TEODOR LAÇO: Nuk mund ta përdorim, se janë teknologji krejt ndryshe.
SHOKU NEXHATI TAFA: Më duket se Dritëroi e shikon problemin në planin e vete si krijues, si shkrimtar. Për teknikën e Kinostudios mund të flas më mirë Dhimitri, që e njeh dhe e di se në ç’gjendje është ajo.
SHOKU RAMIZ ALIA: Dritëroi e kap problemin si kursimtar.
SHOKU NEXHATI TAFA: Kursimi sigurisht që duhet parë. Edhe ne i dimë hallet që kemi, por menduam të themi këtu dhe shqetësimet e gjendjen e teknikës, e cila është në një çast kritik për s ai përket pjesëve kryesore të saj.
SHOKU DRITËRO AGOLLI: Mirë, riparime mund të bëhen, por mos kërkoni maksimalen. Për propagandimin e ideve të Plenumit të 9-të të Komitetit Qendror të PPSH-së, shtypi duhet të luajë një rol të madh.
Kam përshtypjen se shtypi i merr problemet shumë më të thjeshta, duke shkruar “u zgjodh ky, apo ai përgjegjës”, “doli ky në pension” etj. Trajtimi kaq i përciptaz i çështje të revolucionarizimit dhe demokratizimit të mëtjeshëm të jetës së vendit nuk ka të bëjë aspak me mendimin e ri dhe të përparuar për punën në përgjithësi dhe jo vetëm për filmin. Mendoj se duhet parë se si zhvillohet nisiativa e njerzve për organizim të ri të veprimtarisë, si merret mendimi i inteligjiencës, a janë të zotë drejtuesit e ndërmarrjes, institucionet, në organizatat e Partisë për ta thithur këtë mendim, si shkon jeta e Partisë në mbledhjet e hapura etj.
Kam qenë në disa mbledhje organizatash partie dhe kam parë që në mjaft prej tyre ka interes të madh nga shokët e kolektivit për të marrë pjesë në mbledhjet e organizatës. Për shembull, në mbledhjet e organizatës së Institutit të Lartë të Arteve erdhën vetëm dy vetë nga kolektivi. Ua thashë komunistëve të kësaj organizate se ose ata janë në opozitë me kolektivin dhe kolektivi nuk i do, ose organizata e tyre është e dobët. Edhe kur u diskutua një problem i madh për studentët që ka ky institut, në mbledhjen e hapur të organizatës morrën pjesë vetëm dy veta pa parti.
SHOKU SPIRO DEDE: Por edhe nga ata që kishin ardhur, dekani përshembull ishte i ftuar.
SHOKU RAMIZ ALIA: Me sa duket kolektivi atje nuk i njeh dhe nuk i do komunistët, se ata nuk janë shembull.
SHOKU DRITËRO AGOLLI: Mua më bëri përshtypje qëndrimi i zv/sekretarit të të byrosë së partisë, i cili tha se nuk dinte gjë fare për këtë mbledhje. A mund ta ketë në dorë ai gjendjen e organizatës?! Jeta e Partisë ka shumë probleme të tilla.
Shtypi thotë se mbledhjet e hapura të Partisë do t’i çojnë punët përpara, po ai nuk i hyn më thellë problemeve. Për shembull, duhet trajtuar me kujdes se në ç’shkallë është gjendja e harmonizimit të interes të individit me atë të kolektivit, në bazë të masave të reja që janë marrë? Në ç’pozita është kultura në shkallën e revolucionarizimit dhe demokratizmit të sotëm të jetës?
Të gjitha organet e shtypit, por veçanërisht “Zëri i Popullit” dhe shtypi letrar duhet të orientojnë njerzit në këtë situatë. Më duket se më mirë e ka gjetur këndin e shikimit gazeta “Bashkimi” e cila ka trajtuar çështje shumë interesante.
SHOKU RAMIZ ALIA: Ashtu është. Vërejtjet që bëre për shtypin janë të drejta. Ta mbajë shënim Marashi këto vërejtje.
SHOKU MARASH HAJATI: Është e drejtë vërejta që bëhet për tematikën e shkrimeve në gazetë. Në këtë drejtim ne duhet të luftojmë më shumë dhe përpjekjet po i bëjmë, por mendoj se edhe kuadrot e institucioneve kryesore, shokët e zgjedhur, duhet t’i afrohen më shumë shtypit dhe të shkruajnë për problemet që njohin.
Kuptohet që këta shokë i njohin problemet shumë më mirë se gazetarët. Firmat e tyre duhen të vijnë më shpesh në shtyp. Por megjithse pas Plenumeve të Komitetit Qendror të Partisë gazetarët kanë shkuar, i kanë takuar dhe u kanë kërkuar shkrime, në përgjithësi shkrimet e tyre janë pothuaj të pabotueshme.
SHOKU RAMIZ ALIA: Çështja nuk duhet kufizuar që të kërkoni bashkëpunim vetëm nga disa firma. Më duket se vërejtja e shokut Dritëro, ishte një çikë më thelbësore. Ajo lidhej në kuptimin e thelbit të vendimeve të Plenumit të 9-të të Komitetit Qendror të Partisë, Dritëroi nuk e kishte fjalën vetëm për letërsinë apo për artet, me të cilat merret Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve, por ai hyri deri tek problemet e demokratizimit të marrëdhënieve të drejtorit me punëtorët, të demokratizimit të mbledhjeve të organizatës së partisë.
Kur foli për mbledhjet e organizatës-bazë të Partisë, solli si shembull mbledhjene organizatës bazë të Partisë të Institutit të lartë të Arteve, ku kishte qenë i deleguar, por mund të flasë edhe për mbledhje të tjera të këtij karakteri. Pra e rëndësishme është çështja e kuptimit të thelbit të vendimeve të Plenumit të 9-të të Komitetit Qendror të Partisë, të aspektit ideo-politik të këtyre vendimeve, Kjo duhet të ndihet shumë e në mënyrë të theksuar në gazetë. Ka ndonjë mendim tjetër?
SHOKU FOTO ÇAMI: Kam edhe unë nja dy mendime, megjithse shokët i thanë problemet. Më duket se tri janë çështjet themelore që po diskutohen për Kinostudion problemet e kuadrit, problemi i bazës materiale dhe i organizimit.
Në problemin e kuadrit më kryesorja është çështja e kualifikimit të skenaristëve. Skenari është buka e filmit. Këtu qëndron edhe dobësia fillestare dhe më e madhe që pengon për një cilësi më të lartë të filmave tanë. Është e vërtetë që ne nuk kemi skenaristë të specializuar, të profilizuar, të mirfilltë si të tillë, ose ata janë të pakët.
Por përvoja tregon se me një bashkëpunim më të ngushtë midis autorëve të skenarëve, redaksisë së skenarëve dhe regjisorëve të Kinostudios, mund të arrihen rezultate shumë më të mira. Përvoja e ka vërtetuar këtë jo vetëm në Kinostudio, por edhe në teatrot dramatike, se atje është punuar me të vërtetë midis regjisorit dhe autorit të dramës, janë arritur rezultate shumë të mira.
Kjo është një rrugë që duhet ta praktikojnë dhe në të ardhmen për t’i dhënë një shtytje punës që bëhet me skenarët. Për skenarët mendoj se duhet të mënjanohet nxitimi që vihet re ndonjëherë. Zakonisht xhirohen filma të dobët, atëhere kur nuk ka rezerva skenarësh.
Duhet luftuar që domosdo të krijohen rezerva për skenarët, që të kemi mundësi të zgjedhim dhe të mos ndodhemi para faktit se duhet realizuar patjetër plani me çfardo lloj skenari. Natyrisht kjo nuk është një punë e lehtë, po mund të realizohet me përpjekje, si nga forcat e brendshme të Kinostudios, ashtu edhe duke bashkëpunuar më mirë me forca të jashtme krijuese.
Përsa i përket formave të kualifikimit për regjisorët, operatorët e të tjerë, jam dakord me idenë që u tha këtu që në rradhë të parë, duhet të përpiqemi t’i përgatisim dhe të kualifikojmë këta njerëz brenda vendit. Studioja që është ngritur pranë qendrës në Kinostudio duhet vënë mbi baza të shëndosha, që t’i shërbejë me të vërtetë këtij qëllimi. Por jam i mendimit që disa kuadro mund të dërgohen për specializim jashtë shtetit.
Ata mund të zgjidhen nga regjisorët dhe operatorët që kemi sot më të mirë. Në qoftë se del nevoja që disa shokë të kryejnë studime të plota jashtë shtetit, këtë çështje duhet ta shikojmë konkretisht, po mendoj se rruga më e mirë do të ishte specializimi. Ata që përgatiten në Institutin tonë të Arteve, e marrin një bazë dhe e kanë më të lehtë të specializohen. Duke qëndruar gjashtë muaj apo një vit pranë një kinostudioje ose institucioni të specializuar, mund të përfitojnë mjaft.
Për amortizimin e bazës materiale e teknike të Kinostudios, shqetësimi i shokëve është shumë i drejtë. Kjo bazë kë vite të tëra që vazhdon të shfrytëzohet në mënyrë intensive, prandaj del nevoja domosdo, të rinovohet. Megjithëse tani për tani ne nuk mund të bëjmë shpenzime të mëdha, për këtë qëllim duhet bërë diçka patjetër, ndryshe do të ndodhemi në një pozitë shumë më të vështirë në të ardhmen. Edhe mendimi i Komitetit të Kulturës dhe Arteve, është që këto rinovime t’i bëjmë gradualisht, se nuk mund t’i bëjnë dot përnjëherësh.
Megjithatë për këtë çështje duhet lëvizur, që në të ardhmen të mos na krijohen situate më të vështira. Edhe në fusha të tjera, siç tha Dritëroi, kemi mjaft nevoja, kemi probleme për shtypin, etj., por nevojat e ngutëshme të Kinostudios duhen përfillur.
Përsa i përket prodhimit vjetor të filmave, mendoj se duhet lënë sasia e përcaktuar. Po ta lëmë kështu, mund të ndodhë ajo që tha Dritëroi, në emër të cilësisë, do të bjerë shumë numri vjetor i filmave. Kurse nevojat e spektatorëve për filma janë të mëdha. Duke prodhuar më pak filma, apo të rëndohet subvencioni i shtetit. Veç kësaj, kemi ecur keq vjet në këtë rrugë, kurse tani përse të kthehemi prapa dhe të pakësojmë sasinë vjetore të prodhimit të filmave?
Megjithatë nuk kam mendimin se shifra e 14 filmave në vit mund të jetë e prerë, e palëvizur, ajo mund të jetë si një orientim, pastaj a realizohen 12 apo 13 filma, kjo çështje mund të shikohet, ashtu siç mund të manovrohet duke prodhuar ndoshta ndonjë film me metrazh të shkurtër për të plotsuar numrin.
SHOKU SPIRO DEDE: Edhe kështu veprojnë ata…/Memorie.al
