Prof. Rami MEMUSHAJ
XV, por lëvizjet më të mëdha për Greqi dhe Itali kanë ndodhur gjatë shek. XV–XVI, për t’u shpëtuar raprezaljeve që pasuan vdekjen e Skënderbeut dhe shtypjen e kryengritjeve të fuqishme të viteve 1492 e 1537.
Nga emigrimet e dokumentuara, vala e parë është më 1442, një tjetër më 1448, pastaj më 1482, më 1492 dhe më 1537. Ikje të tjera ka pasur edhe gjatë periudhës 1628–1740 nga epidemitë e murtajës dhe të kolerës që prekën krahinën. Ndër të ikurit, kanë qenë qindra e qindra familje të fshatrave të Bregut. Në Greqi, shumica e tyre u vendosën në Peloponez, ku shqiptarët qenë vendosur që në kohën e perandorit bizantin Andronikut.
Arbërori Krokondil Klada, prijës i krahinës së Manit në Peloponez, që u bashkua me ekspeditën e Gjon Kastriotit më 1481, e kishte farefisin në Himarë. Ndër arbërorët e Greqisë, prej Himare kanë qenë Xhavellat;
Kollokotroni e ka prejardhjen nga familja Kotroni e Vunoit, e mërguar qysh herët në Greqi; kurse artistja e njohur greke Melina Mërkuri ka pohuar me gojën e vet se e ka prejardhjen nga Piluri, një nga fiset e të cilit janë Mërkurajt.
Edhe më i madh ka qenë numri i familjeve nga fshatrat e Bregut që u shpërngulën në Itali. Prania e tyre në ngulimet arbëreshe dëshmohet nga mbiemrat që gjenden në dokumente historike dhe në regjistrat e lindjeve pranë kishave.
Shkrimtari arbëresh Zef Skiroi është përpjekur në shumë shkrime të zbulojë prejardhjen e banorëve të vendlindjes së tij, Horës së Arbëreshëve në Sicili.
Duke u mbështetur në dokumentin e themelimit të kësaj kolonie më 1488, në të cilin përmenden emrat e katër përfaqësuesve kryesorë të shqiptarëve, Giovani Barbati, Pietro Bua, Giorgio Golemi e Giovanni Schirò, Zef Skiroi arriti në përfundimin se një pjesë e tyre rrjedhin prej Himare.
Përmendja e Pjetër Buas si një nga krerët e themeluesve të Horës do të thotë se ndër banorët e hershëm të saj ka pasur një bërthamë familjesh nga Bregdeti i Sipërm. Lidhur me Pjetër Buan, Skiroi shkruan: “E fuqishme ishte në Akrokeraunet familja Bua, që duhet të ketë pasur si zotërim të vet edhe Gjirokastrën, dhe dihet që në Dhërmi lindi Mërkur Bua, i cili u dallua aq shumë në Itali me stratiotët e tij, në shërbim të mbretit të Francës Françesk I.”
E. Çabej, duke folur për prejardhjen e ngulimeve arbëreshe të Italisë, përmend një varg mbiemrash të arbëreshëve, që në Labëri janë emra vendesh. Nga emrat që u takojnë fshatrave të Himarës së sotme, ai përmend Cudes (Kudhës), Dirmi (Dhërmi) e Pillora (Pilur).
Kurse si emra familjesh të arbëreshëve të cilëve u përgjigjen emra fisesh ose familjesh nga trevat prej Vlore në Prevezë, nga e kanë prejardhjen shumica e arbëreshëve të Italisë, ai përmend Andronico, Bala, Barbaçi, Bellusci, Granà (Vranà), Ghisci, Lucci, Macri, Stamati, Strati, Sciarra, Tanasi, Thani, Zuppa (Zhupa), Basta, Bua, Losha, Muriqi, Spata. Në regjistrat e lindjeve të Horës së Arbëreshëve, të cilat autori i këtij libri ka pasur rastin t’i shfletojë, gjenden mjaft emra familjesh me prejardhje nga kjo trevë.
Që nga viti 1568, në këta regjistra përsëriten shpesh mbiemrat Dirmi, Bua, Pilora/Pillora, pa folur për emra familjesh tipike edhe për këtë trevë, si: Chulla/Ciulla, Lala, Schillirò, Helmi, Cipi, Dimasi, Verza, Maja etj. Kjo do të thotë se familjet nga fshatrat e Bregdetit të Sipërm përbëjnë një element të rëndësishëm të këtij ngulimi. Mbiemrat e disa lëvruesve e dijetarëve arbëreshë tregojnë se këta e kanë prejardhjen nga Bregdeti i Sipërm.
Mbiemri Matrënga i shkrimtarit Lekë Matrënga jeton në Himarë në toponimet Ara e Matrënge, Kisha e Matrënge, Lisi i Matrëngës; mbiemri i humanistit shqiptar Mikel Maruli (1453–1500) në Itali lidhet me familjen Maruli të Himarës, e shuar aty nga çereku i fundit i shek. XIX, emri i së cilës sot ruhet në toponimet Varret e Marulëve, Sheshi i Marulit, Lisi i Marulit; edhe mbiemri Skutarioti që del në Itali, lidhet me Skutará, një fshat i shkatërruar nga tërmeti i vitit 1410, rrëzë malit me të njëjtin emër midis Vunoit e Himarës. Prania e elementit himarjot nga ana e Bregut në kolonitë arbëreshe të Kalabrisë është aq e madhe, sa, duke u nisur nga mbiemrat e familjeve dhe toponimet në veprat e poetit arbëresh Jeronim de Rada, sidomos në poemën “Milosao”, këto kohët e fundit është vënë në dyshim mendimi i gjertanishëm se ngjarjet e kësaj poeme zhvillohen në Shkodër.
Toponime të tilla, si Skutari, stani i Marlules, Mesosporitë, lumi i Vodit, emri Kallogre, mbiemrat Skutarioti (Rina, heroina e poemës, është bija e “Kallogresë së Skutariotëve”) dhe parganiot, që dalin në këtë vepër, gjejnë shpjegim vetëm në truallin e Himarës. Aty kemi toponimet Skutará, Marul, Shën Mëria e Mesosporitës,
lumi i Bellovodit dhe fisin Pagnatatë të Vunoit. Mbi këtë bazë, është formuluar hipoteza se poema “Milosao” “nuk lidhet me qytetin e Shkodrës, por lidhet esencialisht me Himarën”, pra që ngjarjet e kësaj poeme zhvillohen në Himarë dhe personazhet e saj janë himarjotë.
Eksodi i himariotëve edhe brenda viseve të Labërisë
Veç eksodit drejt vendeve fqinje, një pjesë e popullsisë së fshatrave të Bregut u drejtua për shpëtim në viset e brendshme të Labërisë. Në “Historinë e Shqipërisë” thuhet se nga fundi i shek. XV dhe më vonë, “me mijëra fshatarë u shpërngulën nga bregdeti i Himarës dhe u vendosën në malësitë e Kurveleshit”.
Por në Labërinë e brendshme mbahen mend vetëm raste të rralla të ardhurish nga Himara. Kështu, në Gjorm, lagjja Keshej është e ikur nga Vunoi për hasmëri; lagjja Elezaj e ardhur nga Dhërmiu me tufa të mëdha dhish në shek. XVII.
Me prejardhje nga fshatrat e Bregdetit janë Gjovarfët e Tragjasit, Sinovarfët e Kuçit, Lekvarfajt e Borshit, etj. Në krahinën e Vurgut, me prejardhje nga Qeparoi janë familjet Kardhashi, Lilo dhe Theodhori; kurse nga Himara familjet Çavo, Çuka dhe Ziso. Familje me prejardhje nga Himara ka edhe në zonën e Topalltisë së Vlorës, të cilat janë shpërngulur me dhunë nga turqit pas vdekjes së Ali Pashës. Edhe më të mëdha kanë qenë lëvizjet drejt Himarës.
Këto lëvizje masive u takojnë sidomos shekujve XV–XVII, kur varfëria e madhe e kishte bërë të pamundur jetesën e popullsisë që ishte shtuar ndjeshëm dhe që e kishte të vështirë të siguronte jetesën në krahinat malore. Emigrimet e brendshme drejt fshatrave të Bregut u mundësuan nga zbrazja e tyre si rrjedhim i eksodeve të njëpasnjëshme.
Dëshmi të këtyre lëvizjeve gjenden të shpërndara andej-këndej në dokumente, që janë gjithsesi të pakta dhe të paqëmtuara, po më shumë ruhen në kujtesën e banorëve të fshatrave të Himarës.
Nuk kanë qenë vetëm arsyet ekonomike që kanë nxitur lëvizjet nga krahinat e tjera të Shqipërisë drejt Himarës; ajo ka qenë gjithmonë edhe një vend i sigurt për kundërshtarët e pushtuesit.
Për këtë, udhëtari çek Jan Lobkovcasi, që kaloi nga brigjet e Himarës më 1493, shkruan se “në këtë vend gjejnë strehim të gjithë ata që ndiqen prej turqve”. Sipas ndonjë autori, rreth 90% e popullsisë së Himarës janë të ardhur kryesisht nga zona e Kurveleshit, Korçës, Krujës, Dukagjinit e gjetkë.
Hipoteza e prejardhjes, jo vetëm të himarjotëve, por të të gjithë banorëve të Labërisë nga Veriu i Shqipërisë është hedhur gati një shekull më parë. Por kjo hipotezë nuk qëndron, pasi nuk ka asnjë të dhënë për braktisje të plotë të Labërisë gjatë shekujve të pushtimit osman.
Pastaj, edhe në raste zbrazjesh, siç tregon përbërja e të ardhurve të këtyre dhjetë vjetëve të fundit në Himarë, ata që e kanë ripopulluar Bregun e Detit, kanë qenë shqiptarë, kryesisht banorë të Labërisë.
Pohimet për prejardhjen veriore të banorëve të Himarës dhe të Labërisë nisen nga ngjashmëritë në emrat e njerëzve dhe të vendeve, po këto ngjashmëri janë provë e njësisë kombëtare dhe jo rrjedhim i emigrimeve. Kështu, duke nisur me Palasën, pak nga familjet e saj janë të vjetra.
Sipas pleqve të këtij fshati, familjet Billa, Çeço e Petrokokushta janë të ardhur nga veriu, Gjini e Nikdedat nga Dukati; (ndonjë autor këta të fundit i nxjerr me prejardhje nga Mirdita), Sinanajt nga Sinanjt e Lopësit; ndërsa fiset Vera, Petra e Konomi nga Shallona e Greqisë.
Në Dhërmi, lagjja Gjilek mbahet si e ardhur nga Kruja, banorë të së cilës u vendosën këtu fill pas rënies së qytetit në duart e turqve. Me prejardhje nga Kruja është edhe fisi Beja, kurse fisi Ziu nga Kavaja; Vretajt nga Brataj, Lizajt, Çaçëdhimitrët dhe Trekot nga Tërbaçi; Boxhilajt nga Borshi; Tavajt nga Velça; Ninajt nga rrethet e Janinës; kurse Zhupajt farefis me Milajt e Himarës. Sipas të moshuarve të Iljazit, banorët e këtij fshati kanë
zbritur në shek. XVI nga Progonati bashkë me bagëtitë e tyre; kurse Gjomemot janë të ardhur nga fshati i Tërbaçit.
Në Vuno, Kaçupajt janë me prejardhje nga Hundëcova, Gjomemojt nga Tërbaçi, Latajt nga Bolena, Simajt nga Llënga e Mokrës, Zotajt nga Vithkuqi, Koçajt nga Zagoria, Stolajt (Vasilajt) e Mitrushajt nga rrethet e Korçës, Makajt e Dikajt nga Jonufri, Thopajt nga Dukagjini e Gjidedejt nga Kruja. Në qytetin e Himarës mbahen të ardhura këto fara:
Meko nga Nivica e Kurveleshit; Karo, Zhupa, Dhima, Milaj, Gegëgjikaj nga Progonati; Lekaj, Gjikaj, Beleri nga Kuçi; Bollano nga Rexhini i Kurveleshit; Bodinaj nga Piqerasi; Zotaj, Totaj, Mitraj nga Vithkuqi; Çinajt nga Gjirokastra; Gumajt nga Nivica e Kurveleshit; Totajt e Mitrajt nga Vithkuqi. Zhupajt e Himarës kanë pasur deri vonë lidhje me Zhupajt e Progonatit.
Gogoçkatët janë të ardhur nga Progonati; edhe për fisin Milaj dihet se është vendosur në Himarë në shek. XVII, kur filloi islamizimi i Labërisë. Nga kjo familje ka dalë një kolonel i regjimentit napolitan, një gjeneral grek dhe së fundi majori Spiro Milo, i cili, duke shfrytëzuar këto lidhje farefisnie, i bëri thirrje më 1913 Progonatit dhe Kurveleshit për t’u bashkuar me gjithë Himarën në shtetin e “Vorio-Epirit”. Kurse familjet Dhimopulli, Xhaku e Gjikopulli janë me prejardhje arvanite, dy të parat nga Konica dhe e fundit nga Qefallonia. Sipas F. Bixhilit, jo vetëm në Himarë, po edhe në fshatrat e tjera të krahinës nuk ka fise të ardhura nga jugu grek.
Në Qeparo, vetëm mëhalla Peçolat është vendëse, kurse të tjerat të ardhura. Fisi Bragjinaj është nga Tërbaçi, i larguar nga ky fshat aty nga mesi i shek. XVIII për shkak të konfliktit mes banorëve të islamizuar dhe priftit Papa Gjikë Bragjini e vëllezërve e bijve të tij. Papa Gjika me gjithë të vetët u detyruan të largoheshin nga fshati i lindjes dhe të strehoheshin në Qeparo, ku iu dha strehim dhe tokë buke.
Mbahet mend se në vitin ‘40 të shek. XIX, Bragjinët e Tërbaçit kanë ardhur për ngushëllim në Qeparo. Po kështu, familja e Koçajve nga Qeparoi dhe familja e Liftajve nga Kuçi deri në brezin e fillimit të shek. XX ishin kushërinj të katërt dhe shkëmbeheshin në dasma e vdekje me harxhe. Me prejardhje nga Tërbaçi janë edhe fiset Gjikëbitaj e Popanikaj. Fisi Ndregjini e ka prejardhjen nga Velça, fisi Rusha nga Progonati, fisi Ballëguras nga fshati Ballaur i Korçës, Bogdanët nga Zhulati, Mërtokajt nga Kallarati dhe fisi Dhimëgjonas nga fshati Kardhashezë i
Korfuzit.
Prejardhja e Piluriotëve nga Kuveleshi e Devolli
Piluri mbahet si fshat të parët e të cilit janë me prejardhje nga Kallarati i Kurveleshit, ndonëse ka edhe hipoteza për prejardhje më të lashtë të tyre nga Devolli. Emrin e Kudhësit ka autorë që e lidhin me malin e Kudhësit mbi Sevaster, krahina rrëzë të cilit quhet Kudhës-Grehot, prej nga mendohet se janë shpërngulur kudhësjotët para pushtimit osman.
Nga familjet e këtij fshati, Qurkajt janë me prejardhje nga Golemi; kurse Priftajt pasardhës të mësues Zaharisë nga Kuçi, i cili u dorëzua prift, por u detyrua të largohej për shkak se fshati i tij po islamizohej. V. Baraçi në librin “To Dhelvinon” (1937) thotë se varri i tij ka mbishkrimin “Papa Zaharia nga fshati Kuç”.
Në mungesë të dokumentimit, që kurrë nuk mund t’i
ndjekë këto lëvizje, sidomos kur është fjala për shekuj të tërë e për zona që kanë pësuar shumë nga pushtimet, kujtimi i lidhjeve të prejardhjes si gjithnjë humbet në mjegullën e historisë, duke u kthyer në legjenda, si ato që prejardhjen e popullsisë së Himarës dhe të gjithë Labërisë e nxjerrin me prejardhje nga Kruja, Mirdita e Dukagjini, për të cilat folëm më sipër.
Për sa i përket elementit joshqiptar të Himarës, ky është me prejardhje kryesisht nga krahinat minoritare të Shqipërisë; familje të ardhura në fshatrat e Himarës nga jashtë vendit janë në numër të papërfillshëm.
Në Dhërmi, të tillë janë Averbahët, familje austriake me prejardhje hebreje. Në Qeparo, i ardhur nga Korfuzi është fisi Dhimëgjon, emri i të cilit tregon se kemi të bëjmë me një familje shqiptare të mërguar më herët atje dhe që është kthyer në Shqipëri. Në Himarë, me prejardhje greke janë Trolajt; Stolajt, të ardhur nga Dropulli; Konomajt (jo Konomët), të ardhur nga Sopiku; dhe Zisajt, të ardhur nga Pogoni.
Pra, migrimi i brendshëm i elementit shqiptar vetëm se e ka forcuar karakterin autokton të popullsisë së Himarës, kurse migrimi i elementit autokton nga jashtë dhe nga zonat e minoritetit ka qenë kaq i papërfillshëm në madhësi, sa nuk ka mundur të ndikojë në përbërjen shqiptare të kësaj krahine.
Ky përfundim, i arritur prej nesh pas shqyrtimit të prejardhjes së familjeve të krahinës së Himarës duke u mbështetur në traditën vendëse, mbështetet edhe nga të dhënat e autorëve të shek. XIX. Autori grek P. Aravantino, njohësi më i mirë dhe më objektiv i Shqipërisë poshtë Vjosës, thotë se në gjashtë kazatë e sanxhakut të Vlorës – kazasë së Vlorës (ku përfshihej edhe krahina e Himarës), të Beratit, Skraparit, Tomoricës, Përmetit dhe të Tepelenës – kishte 29.429 familje shqiptare dhe asnjë greke.
Rreth 40 vjet pas tij, S. Frashëri shkruan në enciklopedinë “Kamus ul-Alam” se sanxhaku i Gjirokastrës, ku përfshihej edhe Himara si kaza, “ka një popullsi prej 140.000 vetësh, prej të cilëve 72.000 janë myslimanë dhe pjesa tjetër të krishterë, të gjithë shqiptarë”. Dhe që nga mesi i shek. XIX e deri në ditët tona popullsia e krahinës së Himarës s’ka pësuar ndryshime për sa i përket përbërjes së saj etnike.
