Dhe sistemi prodhon diktator të ri”. Janë këto fjalët, me të cilat Isuf Kalo, në “Provokacija” të Muç Nanos, shpjegoi mënyrën se si e shkroi “Bllokun”, librin më të bujshëm të kësaj vere, që zbulon sekretet e zonës më të privilegjuar të diktaturës.
Ish-mjeku personal i Enver Hoxhës rrëfen diktatorin, siç thotë “jo me syrin kritik” dhe e konsideron si “shans të tij të keq” faktin që duhet ta kundërshtonte një pacient të vështirë si ai, në atë çka s’donte të bënte. Kalo rrëfen qëndrimin e ishudhëheqësit ndaj vdekjes dhe duke evidentuar “burrërinë” e tij, mohon frikën ndaj vdekjes.
I ngacmuar nga Nano rreth asaj se si do të ishte Enver Hoxha në një pluralizëm politik, Kalo përgjigjet: “Ndryshonte pa iu dridhur qerpiku, pa skrupuj! Po ashtu, sipas mjekut, diktatori mund të ishte bërë dikush, nëse jeta e tij do të kishte ndjekur rrjedhën fillestare.
Kalo në “Provokacija” krahason nivelin kulturor të Hoxhës me Mehmet Shehun, duke nxjerrë në pah diferencat. Po ashtu, ai tregon momentin e veçantë kur Ramiz Alia “i shkel syrin” si një gjest hilacak, që nuk i shkonte për shtat dhe “mea culpan” e munguar të tij…
E prisnit këtë lloj jehone të librit?
E prisja njëfarë reagimi, sepse reagimi mund të ishte i dyanshëm: miratues ose kontestues. Nuk e prisja në këtë shkallë. Ndoshta influencojnë pushimet, njerëzit kishin më shumë kohë.
I parë libri aposteriori nga ju edhe nën dritën e reagimeve që kanë ekzistuar, mendoni se mund të ketë ndonjë moment ku mund të kishit shkruar ndryshe?
Jo, absolutisht jo! Kjo, sepse është një libër i shkruar me sinqeritet. Në moshën dhe perkursin e jetës sime nuk ka diçka që mund të më sjellë ky libër përveç telasheve. Lexuesit duhet të kuptojnë diçka: askush nuk më ka shtyrë apo kërkuar që unë të shkruaj këtë libër, sidomos ashtu siç e kam shkruar. Përpos kësaj, nuk kam pasur asnjë synim për të cenuar apo dëmtuar dikë. Mund të mos gjeni në atë libër asnjë fjalë fyese, sharëse apo epitete për njerëzit. Unë kam fotografuar ngjarjet, natyrisht i kam fotografuar jo në mënyrë statike, por i kam fotografuar edhe me një editim dhe refleksion më pas. Kush pret që tek ai libër të gjejë mallkime, sharje apo parulla që tanimë iu ka dalë boja, qoftë të mënyrës euforike, do deziluzionohet, sepse është thjesht një pamje e parë nga brenda, pranë njerëzve të Bllokut.
Kështu, u takon njerëzve t’i gjykojnë, jo bazuar në paragjykime, por bazuar në ato ngjarje që reflektojnë. Unë kam lënë ngjarjet të flasin… Këtë mund ta dëshmoj edhe unë. E kam lexuar librin me vëmendje dhe libri ka argumente të rëndësishme për Bllokun, i cili po ashtu është i rëndësishëm për ne shqiptarët. Le të themi se ka qenë i mitizuar dhe unë kam dashur ta çmitizoj, të them se këta njerëz që janë këtu s’janë të jashtëzakonshëm, janë si ne.
Nga ana atomike, fiziologjike. Dhe për ngjarjet i referohem fjalës së Ismailit, që thotë: “Njeriu apo epoka”. Unë i referohem njeriut, se me atë kam pasur punë. Puna ime ka qenë të shëroj njerëz. Çfarë rëndësie ka posti, puna që bën ky njeri në jetën e përditshme. Këtë e gjykon shoqëria, drejtësia, të tjerët… Nuk duhet të presin nga mjeku që të mallkojë pacientët. Sikur ti nesër të vish tek unë dhe pas 10 vjetësh unë flas keq për ty, është thyerje besimi. Është kundra misionit të mjekut. Enveri del në pah si sunduesi, diktatori i vendit, përmes rrethanave, dëshmive etj., por në fakt, në libër vihet re kujdesi juaj për t’i përcjellë idenë se këtu flitet jo thjesht për diktatorin, por për një njeri që e keni pas pacient. Një lloj respekti prej mjeku. Pa dyshim, për çdo pacient. Unë kam mjekuar njerëz që kanë qenë në kampe përqendrimi, të cilët kanë ardhur me leje të policisë, njerëz me biografi të keqe etj..
Madje edhe kolegët, miqtë e mi më të afërt kanë qenë me cene në biografi dhe unë i kam shpërfillur. Në qoftë se fillojmë të shikojmë biografitë politike të tyre, ne mjekët kemi marrë fund. Mjekësia, etika nuk ta lejon këtë gjë. Dhe natyrisht, kur kam të bëj me një pacient që: E para, është i famshëm. E dyta, më respekton. E treta, më beson shëndetin e tij dhe sillet mirë me mua. Unë nuk mund ta anashkaloj këtë fakt dhe të kem të njëjtin sentiment me një njeri tjetër që e ka paguar shtrenjtë nga ky pacienti im, të cilit i ka bërë mizori. Unë i kam përshkruar aktet që janë bërë, madje dhe jam shprehur se disa prej tyre janë të pajustifikueshme. Dhe unë kam qenë i zhgënjyer në shumë aspekte.
A ka qenë Enver Hoxha një pacient komod, jo i bezdisshëm?
Ka qenë një pacient i vështirë, në kuptimin që ne mjekët zakonisht u diktojmë pacientëve. Enver Hoxha ishte një njeri që diktonte në jetë, në politikë etj.. Ishte shansi i keq imi që t’i prishja qejfin Enver Hoxhës dhe ta kundërshtoja në atë çka ai s’donte ta bënte. Në të vërtetë, ishte pacient i përgjegjshëm. E kishte neglizhuar shëndetin gjatë, por pasi u diagnostikua me diabet dhe pasi pësoi infarkt, ai e kuptoi se jeta e tij nuk ishte më jeta e tij, por ishte edhe e familjes, e shoqërisë etj..
Dhe atëherë u bë një pacient bashkëpunues dhe një pacient bashkëpunues është shumë shpërblyes për mjekun, ia lehtëson punën. Në këtë kontekst, Enver Hoxha nuk ka dashur që ne ta diktojmë, as që sëmundja ta diktojë, por ka pasur njohuritë, inteligjencën dhe mundësitë që të bashkëpunonte në lidhje me mjekimin e tij.
Në një moment, ju thoni se Enver Hoxha nuk e përmendte kurrë vdekjen, nuk ishte i terrorizuar nga vdekja…
Jo, absolutisht jo! Unë e kam thënë se kishte diçka burrërore tek ai. Disa tipare që unë nuk mund t’i fsheh, se mua më impresiononin në atë kohë. Për të justifikuar këtë, po sjell në vëmendje një episod. Kur ishte Besnik Mustafai ambasador në Paris, unë isha në Organizatën Botërore të Shëndetësisë, punoja në Kopenhagën dhe një regjisor francez donte të bënte një film për Enver Hoxhën. Jo si politikan, por në kuptimin e jetës private të tij. Si duket ka marrë referat nga mjeku i Mao Ce Dunit, i cili ka botuar një libër për jetën private të Mao Ce Dunit. Besniku i kishte dhënë emrin tim dhe ai më kontaktoi, biseduam. Ai ishte i gatshëm të bënte një kontratë, të më paguante avionin etj.
Dhe unë i thashë: Zotëri, pse je ndalur tek unë. Unë mjek kam qenë dhe nuk jam marrë me Enver Hoxhën në kuptimin e çështjeve që ju shqetësojnë ju. Ai m’u përgjigj: “Dua një njeri që e ka njohur nga afër dhe njeh sjelljet e tij”. Atëherë unë i thashë: A je gati ta pasqyrosh siç e kam perceptuar unë? Unë mund të jem gabim në perceptim, por jam i sinqertë në këtë që po them. Që Enver Hoxha ishte një burrë i pashëm, shumë i rregullt në veshje, mjaft korrekt në sjellje, edhe në raport me ne. Respektonte të shoqen, nënën, motrën që mbante në shtëpi.
Që ishte një baba dhe gjysh shumë i përkushtuar. Që kishte një bibliotekë… Ai më ndali e më tha: “Zotni, më fal, a po flasim për diktatorin më gjakatar të Europës?” Po i thashë unë, por diktatura është tjetër gjë. Ti do shkrim për diktaturën apo për diktatorin? Unë po flas për njeriun, jo për funksionin. Unë them se një nga arsyet që e kam shkruar këtë libër është që t’u jap njerëzve një mesazh: Është lehtë ta përqendrosh fajin dhe mallkimin te një njeri i vetëm e të gjithë të ndihemi të lehtësuar, sepse e gjetëm fajtorin, por e vërteta është që këta janë në njëfarë mënyre viktima të sistemit. Lëmë kështu pa cenuar sistemin. Dhe sistemi në këtë mënyrë prodhon diktator të ri.
Ashtu si e keni njohur ju, arrini ta imagjinoni Enver Hoxhën në rrethana të tjera, si për shembull në pluralizëm politik? Çfarë politikani mund të ishte ai?
Enver Hoxha ndryshonte pa iu dridhur qerpiku, pa skrupuj! Dhe kështu kanë ndryshuar edhe marrëdhëniet e tij, por unë po e shtroj në një këndvështrim tjetër: Si do ishte Enver Hoxha po të ishte qytetar si ne? Do të ishte një mësues sharmant, shakaxhi, i interesuar të lexonte. Ndoshta në relacione të mira me njerëzit. Kjo, sepse ishte një njeri që kishte humor, bënte shaka. Në njëfarë mënyre, pozita e ka marrë në qafë Enverin. Sikur të kishte ndjekur perkursin e jetës së tij, mund të ishte bërë dikush, pavarësisht se nuk shkëlqeu në fillimet e tij të shkollës.
A ishte ai i kulturuar?
Ishte i lexuar.
Shumë njerëz janë të prirur ta krahasojnë me Mehmet Shehun për sa i përket kulturës që zotëronin…
Mehmet Shehu ishte tjetër gjë. Mehmet Shehu kishte ndriçim tjetër, kishte formim shumë më solid. Dhe kishte talent, qoftë letrar, qoftë organizativ. Kishte një inteligjencë shumë të mprehtë dhe karakter shumë origjinal. Ndërsa Enveri kishte një dozë të mirë aktrimi. Mehmeti nuk aktronte.
Nëse në vend të Enver Hoxhës do të ishte Mehmet Shehu për 45 vjet, punët e vendit do të shkonin më keq? Bashkim Shehu diku thotë se po, se do të shkonin më keq…
Nuk mendoj ashtu. Unë mendoj se nuk do vazhdonin njësoj. Mehmeti me siguri do ta hiqte rolin e Partisë, se i kishte ardhur në majë të hundës. Se ishte teknokrat ekzekutiv, me intuitë praktike. Njeri që fliste pesë gjuhë. Një njeri që jo vetëm fliste, por edhe mendonte anglisht. Ishte njeri që ka bërë poezi në shkollë të mesme. Pra, kishte një anë shumë të dhembshur njerëzore dhe një anë shumë mizore. Unë e kam thënë, se engjëlli dhe djalli ishin brenda tij. Herë dominonte njëri e herë tjetri. Engjëlli dhe djalli ishin dhe te të tjerët, por shfaqeshin më fuqishëm.
Ju flisni në libër për Ramiz Alinë, madje për të flisni në mënyrë të veçantë…
Unë flas për Bllokun në tërësi, por natyrisht Ramiz Alia ishte një personazh.
Ajo që më ka bërë përshtypje gjatë një vizite në shtëpinë e tij ishte fakti se bibliotekën e tij nuk kishte libra të Enver Hoxhës, madje ia thashë këtë fakt. Ai m’u përgjigj: “Ka shkruar libra ai?” A i qëndron kjo përgjigje Ramizit që ju keni njohur?
Kur unë isha i ri, Ramizi ishte personazhi i Bllokut që zgjonte tek unë një admirim të veçantë. Kjo, për stilin e tij rinor, për mënyrën e veshjes, gjestet etj.. Ishte njeriu që ngjallte shpresë, që vinte si një fllad i freskët, krahasuar me natyrën konservatore, të zymtë, të anëtarëve të tjerë të Byrosë. Por Enveri dhe Ramizi ishin krejt të ndryshëm me njëritjetrin. E thënë në gjuhën popullore, ai ishte “burrë”. Ramizi nuk e kishte këtë peshë. Ishte fluid, i pavendosur, joorigjinal. Nëse sot më pyet se kush ishte Ramiz Alia, e kam të vështirë ta them, sepse shfaqej herë shumë fisnik, herë shumë i dashur, herë të tjera bënte gjëra rrëqethëse.
Ju në një moment i jepni rëndësi një gjesti të tij, kur në një moment duke u larguar, ai ta bën me sy.
Në atë moment ai u lehtësua tek unë, sepse këta njerëz ishin ikona në sytë tanë. U vareshin fotografitë në mure. Si mund të mendohej se ai mund të bënte gjeste si hilacakët? Dhe Ramizit këtë peng i kam. Disa thonë që unë mund edhe ta kem tepruar dhe nëse kështu është, kërkoj ndjesë sepse ka qenë e paqëllimshme. Unë dhe brezi im jemi të doktrinuar nga Ramizi, që në kohën që ishim pionierë, anëtarë partie etj. Të doktrinuar me ideologjinë që na predikohej. Këtë ai e zhyti, e la dhe nuk pati guximin të na thoshte: Ore djema, më falni se unë kujtova se kjo ishte rruga më e mirë. Kundera e ka thënë bukur, që këta ishin idealistë që ndofta kujtuan se gjetën rrugën për në Parajsë. E mbrojtën me këmbëngulje këtë dhe vranë njerëz pafund vetëm për këtë, pa e ditur se ku të çonte kjo rrugë. Ramizi nuk pati “mea culpa”.
Për të persekutuarit jo e jo, se për ata faji i tij ishte pasiv, por nuk na tha as neve që ishim të tijtë. Na braktisi, mori flamur tjetër, u bë president dhe s’tha asnjëherë atë çka përmenda…. Unë kam një lloj mirëkuptimi për situatën e atij. Një lloj empatie. Ai ishte në një pozicion “sanduiç”; nga një anë ishte pjesa ekstremiste që nuk e pranonte si novator, nga ana tjetër e shoqëronte pjesa e persekutimit. Pra, çfarëdo që ai të bënte, do të refuzohej. Ndaj, unë mendoj se situata e tij ka qenë shumë e vështirë… Patjetër, por ajo situatë nuk i erdhi nga qielli. Ai punoi që të shkonte atje. Puna që unë shtrova ishte: Ai ishte ai përgjegjës për dështimin e sistemit? Ishte një sistem që nuk dështoi vetëm te ne, por dështoi. Dhe një njeri që prodhoi këtë disfatë, nuk mund të promovohet si fitues. Pra, e kishte të vështirë, por nuk ishte viktimë.
Në kujtimet e mia ai ishte fanatik, ishte ende i doktrinuar pas rënies së sistemit…
S’jam i sigurt. Sepse po ta shikosh në disa intervista me Januz Januzajn, ai ka shpërthyer dhe ka thënë se “ne s’kishim guxim të thoshim se ky sistem falimentoi”. Por ndodhi, ndaj thuaj që falimentoi. S’mund të kërkosh të bëhesh president i një sistemi të ri. Është sikur njeriu që bëhet përgjegjës për rrënimin e një shtëpie, të bëhet inxhinier për një grataçelë të re.
Po të ishte Enver Hoxha gjallë në vitin ’90, çfarë do të ndodhte?
Nuk do ndodhte gjë në Shqipëri për disa kohë. Do shtyhej. Sepse siç thashë, Enver Hoxha u ndihmua shumë nga pasiviteti i njerëzve. Disa njerëz thonë se pse nuk reaguat ju etj., kurse unë e shtroj këtë pyetje sot lidhur me atë që thuhet se shteti ynë është i korruptuar: Si e durojmë ne këtë? Durohet, sepse jeta vazhdon, njerëzit shikojnë punët e tyre. Pra, pasiviteti ynë dhe këtu del edhe përgjegjshmëria e të gjithë intelektualëve, që pamë veten tonë, familjet tona dhe i dhamë oksigjen atij sistemi… Ky është fakti.
E shikoni veten me fat apo pa fat që keni qenë aty?
Prandaj e kam thënë, është ajo fajësia pasive nga pafuqishmëria. Thua, unë s’kam fuqi, skam ç’bëj dhe kështu bëhesh pasiv. Por ne jemi bashkëfajtorë. E shikoni veten me fat apo pa fat që keni qenë aty? Në kontekstin e asaj kohe quheshe i privilegjuar, sepse hyje në një zonë me prestigj të lartë. Unë kam shkuar shumë herë jashtë shtetit, jam specializuar etj.. Njerëzit e Bllokut shikoheshin si njerëz të oborrit mbretëror. Brenda vetes sime ndodhte ndryshe.
Është diçka të cilën e kam me fakte, unë kam kërkuar të iki nga Blloku shumë shpejt, të më linin të shkoja në spital. Mandej më ka kërkuar Fakulteti i Mjekësisë, Ylli Popa, që të shkoja si pedagog i përhershëm, por Organizata e Partisë votoi se unë nuk duhet të lëvizja. Në këtë mënyrë, e kam ndier veten pak të privuar. Por unë i kam mbajtur të hapura shtigjet, për të mos shkëputur lidhjet me profesionin. Puna në Bllok mund të më linte pa karrierë shkencore dhe pedagogjike, por unë e zgjidha këtë edhe sepse pacienti im Enveri ma dha këtë mundësi. Më tha: “Ti nuk ke nevojë të rrish pas meje. Zhvilloje karrierën tënde, por unë vetë nuk të ndihmoj dot”.
Një përvojë në aspektin etiko-moral të bën më të mirë, apo nuk është e thënë, të bën më të keq. Si do të ishte Isuf Kalo sot pa atë përvojë?
Varet a e përdor pasqyrën apo jo, që të shikosh se ç’po bën. Është një shprehje që thotë: “Ra rrufeja, po nuk më dogji”. Në këtë kuptim, kishte rrezik që unë të përfundoja me të njëjtin mentalitet dhe të bëhesha si thuhet “qen besnik”. Të qenit atje ishte shumë e rrezikshme në kuptimin e humbjes së identitetit, integritetit.
Mund të bëheshe servil, hipokrit. Kjo ka qenë detyra ime personale si intelektual dhe më ka shpëtuar fakti se kam mbajtur lidhje edhe me njerëz jashtë Bllokut, që kishin mendësinë e Bllokut që të jem pjesë e kësaj elite.
Maks Velo foli për disidentët, edhe pse sipas meje nuk ka pasur të tillë…
Kam një episod të shenjtë për babanë e Maksit, i cili ka qenë mjek. Ai erdhi më vizitoi dhe pasi vuri re se nuk kisha frikë nga doktori, tha: “Do të bëhesh doktor?” Ime më tha: “Bëhu të më shërosh mua kur të plakem”. Dhe unë u përgjigja: Po do bëhem. Ata nuk e kuptuan se në atë kohë u bëra. Babai i Maksit ishte një mjek figurë, ngjasonte me personazhet e Çehovit.
I veshur mirë, i pastër, delikat në sjellje. Për sa i përket disidencës, ka qenë një rezistencë e heshtur. Ju keni një shprehje që përmendni në shkrimet tuaja, ku thoni: “Është zotësi të jesh syçelët kur kjo përbën një krim”, dhe një pjesë e fëmijëve të Bllokut, të cilët unë i kam cilësuar si “fëmijët e mbrapshtë” ishin të tillë, ishin syçelët. Ndofta sepse ambienti i tyre ua lejonte të ishin më guximtarë, por edhe sepse kishin marrë një fluks nga kultura perëndimore, me të cilën kishin pasur kontakte. Nuk ishin ata që lëvizën karrocën e sistemit, por ishin sidoqoftë guximtarë! Nuk po rendis Kadarenë, që për mendimin tim ka qenë kontestator, pavarësisht minierave për të mbijetuar me regjimin, që i kanë bërë edhe shkrimtarë të tjerë nobelistë për të shpëtuar veprat e tyre, jo për të shpëtuar veten. Për të shpëtuar margaritarët që ke brenda vetes. Ka pasur një rezistencë të heshtur, sipas meje, që jetonte me mendimin se mund ta paguante shtrenjtë në atë regjim që jetonte me anë të dhunës dhe të frikës.
Megjithatë, pohimi që Blloku u rrëzua nga “bijtë” e Bllokut ka marrë formën e një truizmi…
Do ishte naive të thuhej kjo, por shumë domethënës është fakti se disa nga fëmijët e Bllokut e pësuan se nuk njihnin Bllokun. Nuk e patën njohur. Patën një siguri se qenë bijtë e filanit e të filanit dhe nuk e kuptuan që fijet shkonin edhe atje, gjurmimi kapte edhe baballarët e tyre.
Kam vënë re se tek intelektualët shqiptarë, mjekët si të thuash, kanë qenë një lloj kremi edhe në komunizëm. Ju përmendët të atin e Maksit. Si shpjegohet kjo delikatesë, sjellja e tyre fisnike?
Kjo shpjegohet se të gjithë mësuesit tanë ishin formuar në Perëndim, kështu që ata sollën minierat. Por mjekët kudo janë të detyruar që të kenë një formim ekstraprofesional, sepse ne nuk mjekojmë vetëm trupin, por edhe shpirtin. Ndikojmë në psikologjinë, jetën e njerëzve. Madje, ka qenë një slogan asokohe “Po s’ishe njeri i mirë, nuk bëhesh mjek i mirë”. Njeri i mirë, në kuptimin e formimit të përgjithshëm.
