Dossier
Amantia-Qytet i Ilirisë Jugore
GËZIM LLOJDIA*
Udhëtarët e huaj kanë lëvizur në territoret e Ilirisë.Ndër të dhënat e rëndësishme për qytetet antike krahas vendodhjes dhe pozicionimit , ata citojnë autorë të lashtësisë.
1.Ky është një përshkrim i F.C italian për një udhëtim ne territorin e lashtë grek- fenikas. Ionia është pesëdhjetë stade nga deti,.Nga Apollonia, Amantia ka treqind e njëzet stade. Pas Amantia, shumë -vjeçare,është Orico.Vendi i Orik larg nga,Amantia dhe vetëm gjashtëdhjetë. Me gjithë kufirit brenda atintani, përshkon malet Aroceracum,dhe një ishull i vogël i quajtur Sason, gjithmonë pranë. Nga kjo qytetin e Orico kalimit merr një të tretën e ditës. Një e dhënë tjetër e rëndësishme është se Orik banojnë në rajonin Amantia. Amantët , të cilët janë ilirët, zënë vendin deri më tani, duke filluar me bulinit(Është fjala për Bylisin). Goja e detit Jon hapët në mes të maleve Dhe për të arritur nga Cerauni nuk është një kalim prej rreth pesë faza: kjo dhe hyrje të Gjirit, dhe në atë që quhet por Deti Jon. Ka shumë porte ne Adriatik: detet Adriatik dhe Jon që janë njëjtë. Chaoni. Pas ilirëve ka chaoni.Rajoni ka porte të mira, chaoni(kaonët) jetojnë në fshatra të organizuar bregdetarë.
2.(Encyclopédie méthodique: ou par ordre de matiéres) …Duke folur për Amantian shkruan sipas saj se Amantia, një pjesë e qytetit të Epirit,. Duke folur për këtij qytetin e lashtë ,shkruhet :por nga ajo që është thënë, përveç kësaj, ne shohim se ishte një qytet i atij emri, është e vërtetë se Amantia qyteti i quajtur më poshtë superior, sipas Ptolemeut, ishte në brendësi.Duke cituar këtë autor gabohet kur thotë se ajo u themelua nga abantët.
3.(Travels in northern Greece, Volume 4) By Ëilliam Martin Leake:
Duket qartë nga faktet tezën, se ‘Atintanes dhe Molossi ishin fqinj, si dhe Paravaei Orestae. Për të jugut, në qoftë se teksti i Scylax rregulluar siç duhet, Atintanes shtrihet në Dodonsea, që do të thotë, në pjesën veriore të Molossis pjesa jugore e vendit të banuar 5 përfshirë lumenjtë Dryno dhe Vjosa e sipërme. Një transaksion lidhur nga Polibi, në të cilin kam pasur rast më parë për t’iu, për të treguar qartë duket se Atintania kuptohet ajo pjesë e vendit të dytë.. Një krahasim i njëjti autor me Scylax dhe bën atë Lycophron Po ashtu e qartë, që “Atintanes kufizohet në veri-perëndim me rrethet e Oricus, Amantia, Bylis, dhe Parthus.Me karakteristikat e dhëna nga Straboni dhe Livy, në sipërfaqe thyer, në tokë të varfër, dhe i vrazhdë në klimë.
4.PC Sestieri (1958)
Amantia . Qyteti i Shqipërisë identifikuar me fshatin e sotme e Pllocia nga Patsch dhe ‘Ugolini. Ky identifikim, megjithatë, nuk është pranuar nga të gjithë dijetarëve, siç disa besojnë se Amantia . zë vend afër Klosit, një distancë të shkurtër nga Bylis. Rrënojat e Plloça përbëhen dukshme nga muret dhe mbetjet e ndërtesave, si dhe mbetjet skulpturore dhe arkitektonike në shtëpitë e shumta.
Muret : kohë mbetet për t’u parë tregojnë trendin e mureve të ndërtuara me blloqe të mëdha katrore dhe, në disa pika, të prera në shkëmb të gjallë. Një lartësi të ruhet për më shumë se 3 m në gjashtë rreshtave të gjerësi 1,85 m e. Vetëm dalin nga toka janë mbetjet e një derë. Duket se qyteti do të shtrihet edhe jashtë qytetit.Ndërtesat : “Kisha” janë rrënojat e një ndërtimi orientuar SE,ndërtuar me gur gëlqeror katror. Kulmi është i dyfishtë, qemer në formë cilindrike: kjo është pothuajse me siguri një varr. Kjo është demonstruar nga analogji me ndërtesat e tjera të të njëjtit lloj dhe fakti se ajo është e vendosur jashtë qytetit. Në anën veriore të murit është një bazë me profilizuar në tre anët, ndoshta i përkasin një derë. AE janë mbetjet e një ndërtese në gur veshur. Rralle janë rrënojat e, në luginën e Kudhes. Një mbishkrim në latinisht dhe greqisht është në murin e burimit. Mosha christian përkasin tek dy kishat e stilit bizantin, me kryq në njërën anë. Shtëpitë me mure në fshat kanë fragmente shumë të lashtë, ndër të cilat më e rëndësishmja është një kokë mermeri, ndoshta Aleksandri i Madh, dhe një tjetër, në gëlqeror, i cili njeh llojin e Zeusit në Dodonë. Sipas shkrimtarëve të lashtë, qyteti u themelua nga Abantes, në vend Thronion.
5. A description of ancient greece ëith map, and a plan of athens the J. A. CRAMER.
Në një distancë prej bregut mësipërm Orikumit ishte qyteti i Amantias.Themeluar nga Abantes e Euboea, në kthimin e tyre nga Troja, që ka qenë i shtyrë nga rruga e tyre nga erërat e padëshirueshme, ata ndërtuan këtu dy qytete në lidhje me Locrians, të cilët kanë qenë partnerët e tyre në udhëtim: këto janë quajtur :Thronium dhe Abantia, qarkut vetë Abantis. Thronium Abantis duket se janë shkatërruar shumë vite pas Thronium një luftë me Apolloniatae,të regjistruara nga Pausanias, (iEliac. I. 22. )
Abantia megjithatë mbeti ende, por emri i saj Amantia. Derëent një ndryshim të vogël, duke shkruar zakonisht Amantia, (Apanë Steph. Byz v ‘Shih Tzet ad Lycophr v 1042 Etymol Magn v “Apavre;………) Ky qytet është përmendur nga Scylax si në afërsi të Orikumit, por ai duket se konsiderojnë banorët e saj si ilirët.Ai ishte i njohur edhe për Lycophron, i cili nuk ka harruar njoftimin në traditën e respektuar themelet e saj, kur flet për Elpenor shefit Euboeans.
Amantia përmendet si një qytet nën qeverinë e Romakëve, ajo mbështetën kauzën e Cezarit në garë të zhvilluar mes tij dhe Pompeut. (B. Civ.VOL. I. FIII. 12. dhe 40.) Ciceroni gjithashtu përmend atë.Philippics, XI. 11. Cf. Plin. IV. 10.
Por ne mund të gjejmë gjurmë ekzistencën e saj akoma më tej nga Hierocles, dhe Leo Allatius. Besoj se rrënojat e Amantias nuk janë hulumtuar nga çdo udhëtar modernë, ata megjithatë në disa harta atë e vendosin pranë fshatit, Sutchitza lumit, e cila bie në Voioussa. Kjo faqe është dakorduar mjaft mirë me pozicionin e caktuar të Amantias nga Scylax, dhe gjithashtu me distancë prej tridhjetë kilometra, e cila është llogaritur në mes të qytetit dhe Apollonisë. Poiyanthes .Kjo nuk është e pamundur, se lumi Amantia që është thënë nga Lycophron që, dhe që ai e quan Polyanthes Chaonian, tani është Sutchitza, që lumi rrjedh nga malet e Chimarra në Chaonia e lashtë. Unë mund të komentoj, se në Hartën Arroësmith-së, si dhe në atë të D’Anville, ky lum i fundit është shënuar gabimisht si rrjedh në det. D’Anville vërtetë shikoi Ceiydnus atë si Celydnus e Ptolemeut, dhe se gjeograf lashtë, kur ai flet p, ashtu siç është shkruar gjetkë gabimisht, konsiderohet dukshëm ai se ka daljen e saj në Synecdemus i bie të jetë. Sutchitza, edhe pse ai gjithashtu bie mund të supozohet që të ketë Voioussa. T. II. faqe 31 1. Monedhat e Amantia, në legjendë është AMANTON . Rrënojat pranë Nivitza, por kjo është Amantiani. Sestini Monet.në luginën e Bentza. Lumi shumë i ndryshëm nga detit, pra, në qoftë se ai është i saktë,ai nuk mund të jetë Sutchitza, e cila bashkon me Voioussa. Ptolemeu thotë se Celydnus është formuar në kufirin jugor të Maqedonisë në kohën e tij, dhe ai e vendos atë pas Aulonës. Të Celydnus prandaj duhet të jetë një lumë i parëndësishëm, i cili bie në Gjirin e Vlorës , pak më sipër, Ericho (Orikumit lashtë). Unë besoj se Ptolemeut është i vetmi shkrimtar i lashtë që e ka vënë re këtë lumë.Në afërsi të Apolonisë dhe Amantia ne duhet të vendosni faqen e një qyteti ilir, i cili është përmendur në përgjithësi në lidhje me këto qytete, do të thotë Bylis i lashtë, në Bylis, territorin e së cilës, e quajtur Ager Byllinus nga Livy, Byllinit janë përmendur nga Scylax si një popull i Ilirisë….
Burimet e shkruara për amantin dhe amantit Skënder Anamali(Amantia(Iliria Nr2 viti 1972)
Burimet e shkruara për Amantit dhe Amantin, sikurse ne përgjithësi për iliret e Ilirinë, janë te kufizuara e te fragmentuara. Pak dimë për këtë qytet, edhe me pak për banoret e tij.Pjesa me e madhe e tyre kane përmbajtje thjesht gjeografike. Sipas auto¬reve te lashte antike, Amantia i përkiste Ilirisë dhe amantet kane qene ilire. Pas vitit 148 e. sonë Amantia bënte pjese ne provincën e Maqedonisë, e cila përfshinte edhe një pjese të Ilirisë se jugut. Ne një ndarje tjetër te provincave te perandorisë romake ne Ballkan, ne shek. II. e.s. Amantia i takon provincës se Epirit te Ri. Ngjarje historike nuk ka. Na kumtohet se Amantia u bashkua me Cezarin ne luftën kundër Pompeit ose se shume shekuj me vone, nen muret e saj te rindërtuar nga Justiniani, ushtria bizantine luftoi kundër saraqeneve. Kuptohet vetvetiu se të gjitha këto janë fare pak për një qytet si Amantia, i cili pat një jete gati njemijevjecare.Këto njoftime po t’i përmbledhim sipas karakterit te tyre dhe kohës qe i përkasin, po te kemi parasysh disa edhe te dhëna te tjera te krahinave fqinje, mund te krijojmë një përfytyrim te ngjarjeve kryesore te këtij qyteti. Ne këtë rast duhen pasur parasysh lidhja amante-abante dhe njohja e amanteve si epirote. Ne shek. IV p.e.s. Amantia njihej si nje qytet ilir. Por krahas qytetit Amantia kishte edhe një krahine te quajtur Amanti, e cila zgjatej deri ne bregdet. Sipas Ps. Skylaksit, amantet janë ilire nga bulinet dhe Amantia nuk është një qytet grek; qytete greke janë Apolonia e Epidamni. Ky punim Është përfunduar ne vitin 1966. Gjato këtyre viteve te fundit janë botuar studime t8 ndryshme qe merren edhe me Amantine. Gjithashtu ne Ploce ne punimet e ndryshme janë bere zbulime te reja. Ata nuk janë përfshirë ne këtë punim.Plini, duke u mbështetur te Theo¬pompi, i ka quajtur barbare amantet bashke me bylinet. Nuk është vështirë te gjendet kuptimi i fjalës barbare, pasi te lexohet i gjithë paragrafi (111 23, 26) ku Apolonia quhet qytet grek. Për Stefan Bizantinin Amantia ka qene krahine e ilireve4. Deri diku te qarte janë edhe kufi,te e territorit te banuar nga amantet. Në malet Keraune ata kufizoheshin me kaonet. Fqinje juglindore te tyre ishin atin¬tanet kurse ne lindje kishin bylinët. Me këta te fundit duhet thënë se amantet kane pasur një afërsi te madhe. Ne disa njoftime me të: vona, te dy qytetet Bylis e Amantia, përmenden gjithmonë bashke, qe le të kuptohet për lidhje shume të ngushta midis tyre, pa përjashtuar edhe origjinën e përbashkët.Tekstit të Ps. Skylaksit, ju bene disa korrigjime. Kështu titulli «Iliret» u zëvendësua me «Taulantet»6. Ne kohen kur u shkrua vepra e Ps. Sylaksit (vjetet 350-340 p.e. sone) qendra e shtetit ilir ishte spostuar nga perëndimi i Ilirisë Jugore dhe ne krye te këtij shteti ishin dinastë nga fisi i taulanteve. Sidoqë te interpretohet titulli i paragrafit te 26 te veprës se Ps. Skylaksit amantet mbeten ilire. Duke pranuar titullin «taulantet» ne mund te mendojmë, dhe kjo nuk na duket e pamundur, se Amantia si krahine e si qytet, në atë kohe ndodhej nën vartësinë e shtetit ilir. Ngjarje te tilla si kalimi i qyteteve Apolonia e Dyrrah, nën vartësinë e shtetit ilir dhe venja e Pirros me forcën e armeve në fronin e mbretërisë molose nga mbreti ilir Glaukia, e përforcojmë këtë mendim.Me dobësimin e shtetit ilir, me fuqizimin e shtetit te Epirit, ne kohen e sun¬dimit te Pirros, Amantia hyri ne përbërjen e shtetit te Epirit. Këtë ngjarje, me sa duket, kane patur parasysh Antigoni, qe e përmend Amantine ne veprën e tij kushtuar, përshkrimit te Maqedonisë dhe Prokseni, bashkëkohës i Pirros, i cili i radhit abantet-me kuptimin amantet – ne listën e fiseve epirote 7. Për këtë arsye, disa shekuj me vone, sigurisht duke u mbështetur ne burime te tilla, Hezyhu do t’i quaje amantet epirote8.Për dy shekuj me radhe burimet për Amantine heshtin. A duhet menduar se amantet ishin ende nen vartësinë e shtetit te Epirit dhe deri kur zgjati kjo gjen¬dje? Ka shume te ngjare qe, pas vitit 268 p. e.s., Amantia te jete bërë e pavarur,duke filluar edhe prerjen e monedhave me emrin e banoreve te saj9. Amantia mbeti e pavarur edhe me vone. Këtë e vërteton edhe fakti, qe Amantia (në te vërtetë ne formën Abantia) është ne listën delfike te theorodokeve, te datuar në vitet 220-189 p.e.s.l0. Për shek. II p.e.s. për Amantin nuk ka asnjë lajm. Nga një kumtim i Tit Livit mësojmë se bylinet, sikurse edhe apolloniatet e dyrrahasit, i dhanë ndihme ushtrisë romake ne luftën e vitit 168 p.e.s.ll Duke ditur lidhjet e ngushta ndërmjet amanteve e bylineve, mund te mendojmë se raporte te tilla, kane ekzistuar edhe midis amanteve dhe romakeve. Ne shek. II. p.e.sone Amantia, ne qofte se nuk kishte ruajtur pavarësinë e plote, gëzonte se paku një autonomi te brendshme, te cilën vazhdoi ta ketë edhe ne shek. I p.e.s;, sikurse vërehet nga prerjet monetare të kësaj kohe. Kjo pozite e privilegjuar e Amantise tregon se ky qytet, sikurse edhe Bylisi e Apollonia, atintanet e parthinet, mbajti anën e Romes, gjate luftërave te Romes kundër shtetit ilir e atij maqedon. Ka edhe një mundësi tjetër, amantet bënin pjese ne një koinon fisesh e qytetesh te kësaj tre¬ve, ne krye te cilit qene bylinet, ndoshta për një kohe edhe atintanet. Këtu mund te ndihmonin të dhënat e Ps. Skylaksit, Aristolelit e Strabonit. Tani për tani këtë duhet ta pranojmë si hipoteze.Ne burimet e shek. I p.e.s. Amantia përmendet si një qytet i Ilirisë se Jugut bashke me Apallonine, Bylisin e Orikun. Amantia jetoi me ngjarjet qe u zhvilluan ne këto vise ne kohen e luftërave civile te Romes. Por asgjë me tepër veçse qëndrimit,qe qyteti mbajti kundrejt dy palëve ndërluftuese, ne fillim ne luftën midis Cezarit e Pompeut dhe me pas ne atë midis M. Antonit e kundërshtarëve te tijt.Me vlere janë dy shënimet e Plinit për Amantin. Duke lënë ne një ane kumtimin, qe Amantia bënte pjese ne provincën e Maqedonisë, e cila nuk përcakton etnicitetin e banoreve te këtij qyteti, te Plini lexojmë se amantet ishin “barbare” e “te lire”. Shënimi i dyte, pas të parit, qe tregonte etnicitetin e amanteve, zbulon gjendjen e tyre kur jetonte natyralisti romak; amantet janë te lire kurse fqinjët e tyre bylionet jo, mbasi qyteti i tyre është shndërruar ne koloni. Aman¬tia, si Apolonia ne veri e Foinike ne juge, ruajtën një fare autonomie gjate push¬timit romak. Ne Amantia, deri tani, si gjuhe e mbishkrimeve, rezulton gjuha greke; me përjashtim te një bilingu; te gjitha mbishkrimet, duke përfshirë edhe ato sepulkrale të shekujve të pare te erës sonë, janë vetëm ne gjuhen greke, ne kundërshtim me ato te Bylisit ku mbishkrimet janë ne gjuhen latine.Ne lidhje me territorin e Amantise, dhe shtrirjen e saj ne bregdet janë me interes, padyshim, te dhënat e Ps. Skylaksit a te Ptolemeut. Ne paragrafin e përmendur thuhet se Amantia kishte një rrip toke te gjate 60 stade. Sipas disa dijetareve, ne këtë bregdet, kishte një qytet, i cili nuk është qyteti i brendshëm. Për ekzistencën e dy Amantive kumton edhe Ptolemeu; një qytet ne brendi te vendi dhe për një skele qe del ne det. Këto dy njoftime si edhe njoftimi i Lykofronit, për një qytet bregdetar dhe lidhja e tij me-abantet, i ka dhënë shkas diskutimeve të ndryshme dhe ka bere qe te shkruhet, natyrisht ne mënyrë te gabuar, për dy qytete Amantia. Na duket se duhet te pranojmë qe si Amantia dhe Bylisi kishin nga nje korridor të ngushte ne breg te detit dhe një liman, me ne veri Bylisi dhe me ne juge Amantia. Në disa burime te shkruara te autoreve antike, ne lidhje me qytetet e Ilirisë Jugore, janë ruajtur legjenda te udhëtimeve të grekeve, te cilat amantet i bëjnë abante, bylinet i bëjnë myrmidone dhe oriket kolke. Konfuzioni midis amaneteve e abanteve nuk është aq i thjeshte. Lykofroni, ne poemën e tij Aleksandra, e ka sjelle Eleferorin, kryetarin legjendar te abanteve, ne tokat e Amantise, por pa i identifikuar abantet me amantet. Banore te krahinës se maleve Keraune, pra fqinj te amanteve, i ka bere abantet ,Apollon Rodi. Stefan Bizantini, ne zërat Abantis e Amantia, është përpjekur te shpjegoje lidhjet Amantia-Abantia dhe amante-abante duke thënë se shkroja b është kthyer ne m nga «barbaret» (s.v. Abantia).Ky kthim beri qe Kalimaku, ne veprën e tij«Përshkrimi i Maqedonisë», te përdorë emrin Amantia ne vend te Abantia. Me poshtë ai thotë se Amantia ishte një krahine e ilireve, por banoret e saj i quan abante (s.v. Amantia).Emrin Abantia, ne vend te Amantia e ka edhe lista e theorodokeve te Delfit e fundit td shekullit III dhe e fillimit te shek. II p.e.s.Një version tjetër te legjendës ka lënë Pausania, ne veprën e tij « Pershkrimi i Hellades». Ai tregon se ne Olympia, pranë vendit te quajtur Hipodam, gjendej një monument skulptural, i punuar nga skulptori Lykio dhe e kushtuar Zeusit nga apolloniatet. Sipas kushtimit te kumtuar prej tij, monumenti ishte ngritur nga apollaniatet, pas fitores se tyre kundër abanteve, me një te dhjetën e plaçkës se marre ne qytetin e tyre Thronion. Me tej Pausania shkruan se Thronioni ishte një qytet i krahinës se Abantise dhe se kjo e fundit i përkiste Thesprotise. Qy¬teti u ngrit nga abantet e Eubese se bashku me lokret e Thronionit; pas udhëtimit ne det dhe vendosjes se tyre pranë maleve Keraune. Thronionin e shkatërruan, mbasi e pushtuan apolloniatet, duke i dëbuar prej andej abantet16. Kjo ngjarje Është datuar ne gjysmën e pare te shek. V p.e.s.A duhen me te vërtetë te lidhen e te identifikohen amantet me abantet e Eu¬bese dhe ku gjendej qyteti i abanteve Thronion? Këto kane qene dy pyetje, te cilat studiuesit janë orvatur t’i sqarojnë. Dëshmia e Pausanise për ex-voton e Apollonise nuk mund te vihet ne dyshim, aq me tepër, sepse ne gërmimet e bëra ne Olimpia janë zbuluar mbeturinat e monumentit te ngritur nga apolloniatot dhe te pare e të përshkruar nga Pausania. Emrin e qytetit Thronion e gjejmë për te paren dhe të fundit here vetëm te Pausania. Emrin e Thronionit nuk e dëgjoi ne shek. IV p.e.s. Ps. Skylaksi; ai nuk e gjeti krahinën bregdetare ne juge te Apollonise, te pushtuar prej saj, por te banuar nga amantet. Kujtimi i Thro¬nionit nuk u ruajt te asnjë gjeograf tjetër, te cilët përshkruan këtë krahine; ndërsa skoliastet e poetet do përdorin fjalën abante, historianet e gjeografët do te preferojnë formën e emrit amante. Kjo do te jete edhe legjenda, qe do te mbajnë monedhat e prera nga qyteti Amantia. Në lidhje me këtë çështje, duhet bere da¬llimi midis traditës qe i jep emrin e qytetit dhe te banoreve ne trajtat Amantia¬-Abantia e amante-abante, dhe legjendës se udhëtimit dhe te ardhjes se abanteve eubeas. Ajo çka thonë Apollon Rodi, Lykofroni e St. Bizantini për amantet, nuk ka asnjë lidhje me gjeografinë administrative te krahinës sonë ne shek. IV-III p.e,s.Ne qofte se pranojmë ekzistencën e një qyteti Thronion ne Ilirinë e jugu duhen dëshmi arkeologjike për ta provuar, por ato, tani për tani, mungojnë uk mund ta lidhim Thronionin me Amantine e vonshme por duhet ta kërkojmë. me afër maleve Keraune, me afër detit dhe qytetit Orik. Si vend me i mundshëm për një lokalizim te Thronionit, është Kalaja e Kaninës, ne muret mesjetare te se cilës janë pare gjurme ndërtimi antik. Ndoshta këtë do ta bëjnë edhe me te qarte gërmimet arkeologjike qe kane filluar tani se fundi.
*Msc.Anëtar i Akademisë Evropiane të Arteve
