DISA FAKTE RRETH UDHËTIMIT TE EDIT DURHAMIT NGA MALI I ZI DREJT SHQIPËRISË
Gëzim Llojdia *
1-Udhëtimi Meri Edit Durhamit nga Mali i Zi në Shqipëri
Ajo ishte njëqind vjet më parë këtu, shkruan Rudolf Abrahami në :Revistën “Evropa” për udhëtimet e M.Durhamit në Ballkan dhe pikërisht për udhëtimin, që ajo ka kryer nga Mali I ZI drejt Shqipërisë. Këtë udhë studiuesja e M.Durham e ka përshkruar me aparat fotografik:” Abrahami” duke fotografuar ato vise e vende, që përshkoi.
Ajo, ishte njëqind vjet e kusur më parë këtu dhe Edith Durhami u bë shqiptare , ishin udhëtime në funksion të librit të saj: ” Shqipëria e Eprme”.
Ne shikojmë ngjarjet, që janë aventurat e Edith Durham në rajonin kufitar Shqipëri ,Mali i Zi.
Fillimi një mëngjes në verën e vitit 1908, një pjesë e vogël la fshatin e Thethit në veri të Shqipërisë. Dhe duke udhëtuar nëpër borë mes vendeve të thella dhe qafave e zunë frymën në fkatundin Café, Pejë, atë kohë udhëtarët zbritën në luginën Ropojana në atë, që është tani, Mali i Zi.
Pjesa përbëhej nga Edith Durham, udhëtari i Ballkanit ,kampioni i çështjeve shqiptare, së bashku me udhëzuesit e saj besnik dhe mik i Marko Shantoja.
Ati lokal françeskan dhe shërbëtorit i tij dhe një prijës nga fshati Okoli (Okol). Destinacioni i tyre ishte Vuthaj, një vend i vogël, fshat me shumicë muslimane në luginën Ropojana të cilat, së bashku me pjesën tjetër të zonës së Plavë Gucisë-ende ishte pjesë e Shqipërisë.
Duke kaluar një liqen, me ujëra shumë të thella dhe të kaltra, vazhduan ata përgjatë luginës, për të arritur në Vusanje,ku gjwndje njw xhami e vogël.
Kjo, është vetëm një ekstrakt i revistës :”Evropa”, të cilën e ka shkruar Rudolf Abrahami disa vite më parë.
Ai është autor i disa guidave për Kroacinë, Torres del Paine ,Malet e Malit të Zi, të gjitha botuar nga:”Press Cicëron “dhe “Kroacia National Geographic Traveler”.
Artikulli i tij në vitin 2009 për malin e Velebit në Kroaci, i publikuar në Evropë i siguroi një çmim për karakteristikat më të mira nga Shkrimet në natyrë dhe nga “Photographers Sporti Outdoor”. Rudolfi është anëtar i Shoqatës Britanike të Shkrimtarëve Travel. Rudolf është duke punuar për udhëzues për malet lindore të Turqisë dhe shtigjet me distancë të largët në Northumberland. Gjithashtu ai shkruan për artin dhe arkitekturën islame.
Rudolfi jeton në Londër.
2-
Dr .Olimpia Gargano ajo ishte fillimi i një dashuri, që zgjati gjatë gjithë jetën.Tregimet e udhëtimit në Ballkan është një ndër subjektet ende më pak të hulumtuar mes provave letrare e udhëtime në Evropë, në mesin e tyre, shumë më pak të njohura janë librat e udhëtimit në Shqipëri, një vend të cilit e njohim kur nisi hapjen e saj me vendet jashtë,që ishin bllokuar për gati 50 vjet të regjimit totalitar, deri në fillim të viteve 1990 shkruan O.Gargano.
Një prej autorëve do të veproj në mënyrë specifike në projektin tim është anglezja Edith Durham, e cila në fillim të shekullit XX udhëtoi vetëm për në Shqipëri. E shtyrë për të udhëtuar nga mjeku i saj, i cili e këshilloi atë që të lëvizë nga koha në kohë për të mbështetur më mirë detyrat e ndihmës për nënën e saj të sëmurë, znj Durham, artiste dhe shkrimtare, udhëtoi në 1900 Adriatik .Gjatë turneut të saj të parë, ajo vizitoi Cetinjen (Mal i Zi) dhe udhëtoi në Shqipëri ,ajo ishte fillimi i një dashuri, që zgjati gjatë gjithë jetës.
Për 20 vjet, Edith Durham kaloi nëpër Shqipëri, Kosovë dhe Serbi, ka vizituar vende dhe njerëz me përvojë,dhe u bë një partizane më e pasionuar e pavarësisë së Shqipërisë. Kujtime udhëtimesh në Shqipëri (1909), është ende një nga burimet e njohurive dhe frymëzimet më të pasura letrare për të gjithë ata, që janë përfshirë në kulturën dhe traditat shqiptare.
Kush e shoqëroi në Vlorë Durhamin ?
Meri,anglezja piktore,Edih Durhami,në librin e saj “Brengat e Ballkanit ‘, botuar në shqip në shkruan,për një Sadik,që e solli nga Tepelena në Vlorë .Ajo thotë se Sadikun e kishte njohur në nënprefekturën e Tepelenës dhe e kishte marrë si shoqërues,që ta zbriste nga vendet e ashpra malore,për tek deti në perëndim,në Vlorë. Sadik,do të thotë “besnik”,shprehet ajo. Po kush është Sadiku ?Rron ,apo nuk rron ?Ky personazh shqiptar i vizatuar me kaq kujdes nga Meri,në të vërtetë quhej Sadik Hoxha. Sadiku është nga Tepelena,më saktë ka lindur në Mezhgoran,në vise të ashpra,me male të larta. me dimër të ftohtë. Mezhgorani është një fshat karakoll në lartësi malesh. Sadik Hoxha,ka lindur rreth viteve 1900.Informacionin e sakte ma percolli folkloristi pasionuar F.M.Rrapaj qe e kishte gjetur ne kete fshate.Vendlindja është ky peizazh malor i katundit Mezhgoran. Shtëpia e Sadikut,në këtë katund, është në zemër të tij. Duke parë shtëpinë e Sadikut ajo ka një hark guri të gdhendur me elegancë,nga mjeshtër të ndërtimit. Këtu është rritur Sadiku. Shoqërimin me anglezen,në një farë soji,rrugëtimi i tij drejt Vlorës ku përcolli anglezen Meri është përmendur rrallë,prej tij. Familjarë të tij në këto lartësi malore shpjegojnë se kanë mësuar se ai e shoqëroi deri në hanin e Vlorës,por mungesa e të dhënave për Edih Durhamin,ka bërë të vetën,me kohë plasi lufta,ndërkaq ngjarja u harrua fare. Lufta botërore,plagët,hallet pse jo edhe nënvlerësimi i një evenimenti të till,nga intelektualët,që bashkëjetuan me xha Sadikun,kanë bërë që sot nuk kemi asgjë të shkruar nga kujtimet e tij për …”anglezen e gjallë shtatvogël e engjëllore,me një kujtesë të jashtëzakonshme”.Në qoftë se ata fshatarët e varfër atje në katundet e errtë kaq larg vendit e harruan, si harroi anglezja ata. Meri,shkroi me emocion,çfarë pa,çfarë dëgjoi dhe ku shkeli. Nuk harroi as shoqëruesit e saj,që rrugëtuan me të nën llohë dimri nëpër shkrepa të paudha në Shqipërinë e viteve 13. Sadiku zë dy-tre faqe nga libri i mis Durhamit.Por ai këtë nuk e mësoi dot,megjithëse rrojti 94 vjeç. Sadiku,shoqëruesi i udhëtares angleze ka 20 vjet,që nuk rron më. Prehet trupi i tij në katundin e largët malor të Mezhgoranit,por shpirtin e ka në qiell. As Meri,anglezja shtatvogël, studiuesja nuk rron më. Por libri i saj dhe rrëfimi i saj ,ruhet atje në katundin Mezhgoran,kaq larg provincës Tepelenë.
