Nga Zija Cela
PËR DASHURINË NË DITËLINDJE
(11 janar 1970 – 4 mars 2006. Dritani ka përvjetorin e 50-të të lindjes, nga të cilat jetoi vetëm 36 vjet. Dhe prapë e shtunë…)
*
Kur arritëm, kishte dalë me leje nga spitali për të na pritur në shtëpi. Ishte prapë e shtunë, si dita kur iu drejtua urgjencës prej diplopisë së syrit të djathtë, që tash ia kishin mbyllur me garzë. Syrin e majtë ma lini jashtë, sikur më murmuronte një zë nga llagëmet e folkut. Ma lini jashtë një sy, sa t’i shoh prindërit që më vijnë nga larg, ngulmonte zëri prapë.
Duket paksa fatale, por të shtunat përvëluese do të na ndiqnin deri në fund dhe, sido të interpretohen, nuk dua të fsheh asnjë rastësi, do të na ndiqnin deri tek e shtuna kur Dritani mbylli sytë (edhe të majtin, pra), madje deri në ditën e sotme, kur po nis këto shënime, 25 mars 2006, fiks tri javë nga ditëvdekja e Dritanit, fiks e shtuna e ditëlindjes sime, kur mbusha plot gjashtëdhjetë vjeç rrumbullak. Por a nuk është e shtunë edhe sot, kur Dritani ka përvjetorin e 50-të të lindjes, nga të cilat jetoi 36 vjet?!…
*
Me babain nga Shkodra dhe nënën nga Himara, Dritani e kaloi fëmijërinë e parë në Kukës. Gjyshi nga e ëma, Ilia, kishte bërë rreth tetë vjet burg. Në fakultet unë e dija këtë, ma kishte thënë Aliqi (shoqja e kursit në gjuhë-letërsi), por megjithatë në vitin e fundit bëmë celebrimin për të qenë kudo bashkë, a thua se ishim Romeo e Zhuljeta. Dhe bashkë na lanë, veçse na çuan në shkollën tetëvjeçare të Helshanit, një katund në pllajë që ndante Kukësin nga Tropoja. Disa kilometra përreth ishin Likeni i Kuq, Përroi i Skatinës dhe miniera e Kamit, 11 kilometra larg, ku shkonim për bukë gruri e ndonjë akullore. Meqë lëndët e gjuhës e të letërsisë i jepte ime shoqe, për mua ngelën muzikë, kimi, histori e gjeografi. Edhe më vonë, sa herë që zyrtarët e Kukësit mendonin të më fusnin në rrugën e karrierës dhe kërkoheshin dokumente, nga Himara vinte fermani se Ilia Kokaveshi “është dënuar për tentativë arratisjeje në grup”. (Kam gjetur ndonjë shkresë me firmën e sekretarit të partisë, që vinte prej atje.)
Ne na kanë dashur kuksianët. Disa zyrtarë, ata që ngazëllenin nga ligësia, tregoheshin të rezervuar për “njollën në biografi”, por njerëzit e thjeshtë e shprehnin dashurinë. Qysh foshnjë, Dritani ka patur 360 shokë e shoqe. Veçmas konviktorët e shkollës së Krumës (ishte bërë shkollë e mesme bujqësore), ku në shtator ishim transferuar nga Helshani. Se edhe ne familjarisht banonim në konvikt. Kishim një dhomë me një krevat tip marinarësh, si dhe krevatin e vockël përkundës për Dritanin, që e kishim sjellë nga Shkodra. Derën e linim pa çelës dhe, kur foshnja qante, kushdo që ndodhej në korridor – pastrueset, punonjëset e kuzhinës apo më së shumti nxënës të viteve të ndryshme – e merrte në krahë dhe bënte çmos për ta pajtuar. Nëse nuk ia dilnin, suleshin te shkolla aty afër, trokisnin më parë dhe, duke futur kokën përgjysmë te dera e klasës, thoshin me një ndjenjë faji: “O mësuese! Po qan voci, o mësuese!” Shkonin tek e ëma, se e dinin që kërthinin e pajton gjiri i nënës.
Një ditë na trokiti në derë Musa, kryetari i këshillit të pushtetit lokal a diçka tjetër, nuk po më vjen ndër mend termi i atëhershëm. Musa ishte i shkurtër, kishte një gan në kurriz, çka ndoshta kishte përcaktuar përmasat e trupit të tij. Edhe në Has, qysh atëherë, e njihja atë këngën e trimërisë, Musa i vogël u çua n’kambë, kërkon armët ku i ka lanë. Por ky Musa ynë ishte zotëri burrë, si njeri i pushtetit nuk e përdorte dhunshëm vulën e vet. Madje edhe atë tjetrën, armën e fjalës, e kishte të ëmbël, mbasi në karakter reflektonte ca principe të traditës hasiane. Na trokiti, pra, burri zakonli dhe na njoftoi se ishte shtuar me djalë, prej nesh kërkonte që, po të na e thoshte zemra, t’i jepnim leje që djali i tij të bëhej emnak me tonin, ta quante Dritan. Kështu, Dritani poo bëhej i njohur në Krumë.
Më vonë, voci ynë u bë i njohur jo veç për Krumën, jo veç për Hasin, por edhe tej e tej Shqipërisë. Unë nuk e pashë ngjarjen me sytë e mi, ndoshta nga frenimi i përhershëm që, kudo ku nxiton turma, gjendem në fund. Por kur turma po shpërndahej pas mitingut, që ishte mbajtur në logun e shkollës (kishte ardhur në Krumë për vizitë Udhëheqësi), njerëzit nisën të më uronin. Të nesërmen, në gazetën “Zëri i popullit” u botua edhe fotografia e vocit në krahët e Enver Hoxhës, i cili e kishte vërejtur në gjoksin e së ëmës në çastin kur do të hypte në makinë. (“O mësuese, po qan voci!”, dhe Aliqi kishte shkuar vrap ta merrte.) I dërguari i posaçëm i shtypit, cili shkruante reportazhin, ishte ndalur edhe në bisedën e Enver Hoxhës me mësuesen. I gjetur në Has, kur atje po bëhej elektrifikimi (dritat e Hasit!), emri Dritan bëri shumë përshtypje. Por, merrej me mend, për shkak të asaj “njollës” nga i ati, mësuesja mbeti pa emër në gazetë, edhe fëmija pa mbiemër, thuajse anonim, sepse për shqiptarët ai mund të ishte ndonjë Dritan tjetër çfarëdo dhe i kujtdo, për shembull, Dritani i Musës. Musa i vogël u çua n’kambë, don me hangër emnakun me dhambë, luaja unë si me shaka.
Por çuditshëm vjen jeta! Edhe kur nëpërmjet përkthimeve ai do bënte emër si Dritan Çela, tërheqjen në hije dhe mënjanimin nga buja e kishte në stilin e jetesës.
Emrin e Dritanit e ka gjetur dhe e ka vendosur nëna e tij. S’di kur i ka ardhur për herë të parë në mend, ndoshta kur ka ndier shtatzëninë në Helshan. Atë kohë nisa ta ngacmoja, duke shkërbyer zërin e bebit: “Mam-mi, Mam-mi!”. Ne flinim në një kthinë të shkollës pa dritë elektrike. Por kishim blerë dy kandila që i mbushnim me vajguri dhe unë këndoja shkodranen e vjetër: “Dy kandila ndezë, të dy ishin fikë…” Atëherë po shkruaja librin e parë, shkruaja me stilograf në fletore shkollore, kurse për foshnjën më ishte mbushur mendja se do të ishte vajzë dhe, si një frymë që më vinte nga vendlindja e sime shoqeje, kisha vendosur ta quaja Riviera, aso kohe një emër unik në Shqipëri. Vajza erdhi dy vjet më vonë dhe vendlindja e Mammit, për shumë e shumë vjet, do të mbetej parajsa e Dritanit dhe e Rivierës. Vera gjithmonë do t’i gjente në Himarë, ndërsa mbresat e nostalgjia për jetën e atjeshme, pranë detit e njëkohësisht pranë malit, do t’i ndiqnin kudo që të ndodheshin, në provinca, në metropole dhe dete të huaja.
“U ritakova me familjen Çela, si për çdo behar, në plazhet e Himarës, – do të shkruante pas mortit Aleksandër Çipa. – Por më shumë qëndroja me Dritanin, shokun e fëmijërisë dhe të rinisë sime. Pohimi i tij i shpeshtë se në Himarë ka gjithmonë thërrmia homerike e danteske, më drithëronte.”
Ndryshe nga prindërit, ndonëse edhe ne me arsim të lartë, fëmijët tanë janë rritur me bibliotekë shtëpiake. Por edhe sikur Dritani të mos shkollohej në vijimësi, çka realisht ndodhi derisa mbaroi universitetin, prapëseprapë do të mund të ishte bërë një autodidakt i shkëlqyer. Dhe jo për tjetër, por se ishte dashnor i lirisë. I nxitur nga një kërshëri e pandalshme, i pëlqente zbulimi dhe aventura përkundër “së ndaluarës”. Rrëmonte sidomos në ngrehinën e vjetër, pranë Urës së Tabakëve, që i ishte aneksuar Bibliotekës Kombëtare dhe gjente libra pa rekomandim, përveç vetëtërheqjes. Në krahasim me programet e detyrueshme të shkollës së mesme apo të fakultetit, ndoshta Dritani ishte vërtet një hap prapa, por sa i takonte leximeve të pavarura ai ishte tre hapa para, sidomos me autorët modernë e pasmodernë. Shpesh, madje qysh fëmijë, po të ishte fjala për udhëtimet gjeografike, botën e kafshëve, universin dhe jashtëtokësorët, me një fjalë për kureshtetitë e planetit e të kozmosit, nuk bënte zgjedhje, lexonte çfarë t’i binte në dorë. Vetëm ato, ekuacionet e matematikës, ia plasnin buzën. Ndoshta atij i mungonte fantazia konceptuale, ajo e princave të shkencës, andaj u bashkua me sivëllezërit shkrimtarë, princat e fantazisë së lirë, asaj të metaforës, dhe u bë përkthyes, interpret shpirtgjerë i tyre. Menjëherë të nesërmen, mbasi mbylli sytë, Arian Leka do të shkruante në një gazetë të përditshme:
“Ai kishte pëlqyer ta shkruante emrin e vet në faqe të dytë, por bri emrave të mëdhenj të letërsisë që përktheu. Dritan Çela është përkthyesi që i kishte dhënë vetes lirinë të punonte me muzë, të përzgjidhte e të sillte në shqip vetëm ata autorë që kishin të njëjtin grup gjaku me të, t’i binte violinës për qejf të vet, të dëfrente pa bujë me këtë krijesë, bohemian në mënyrën se si luante dhe hynte në lidhje me jetën, si kënaqej me ato që e rrethonin, si pasionohej pas muzikës, fotografisë, me ethen që si duket i përndjek gjithë jetëshkurtrit që bëjnë dritë: O të gjitha, o asgjë! E di, ai vetë kishte zgjedhur një rrugë tjetër, fat tjetër, u ikte “dhuratave”, nuk kërkonte vëmendje, sepse kishte lindur me shenjën për t’u bërë dhurata të tjerëve dhe ashtu shkoi, duke mos na pasur asnjë borxh, e duke e lënë pengun tek të gjithë ata që shfletuan librat e tij… Por kjo është veç gjysma, pasi edhe në bregun matanë, në Itali nuk kërkoi “ta gjenin”, qoftë edhe për një ‘grazie’ ndaj njeriut, i cili bëri të vijnë në shqip shkrimtarët e shquar të letërsisë italiane: Dino Buzzati, Italo Calvino, Luigi Pirandello, Luciano De Crescenzo, Alessandro Baricco, Alberto Moravia, Susanna Tamaro, Carmine Abate, Giorgio Manganelli, Dacia Maraini e të tjerë.”
*
Si thashë në krye? Thashë se ishte e shtune dhe, kur arritëm në Itali, kishte dalë me leje nga spitali për t’i pritur prindërit në shtëpi. Ishte si një leje që ia merrte vdekjes.
Tan – Tan, ne prani e ne mungese, ka pesedhjete vjet qe therras emrin tand!
