Festivali i 11-të i Këngës, i vitit 1972, mbetet një nga njollat më të zeza, i cili kujton dorën e ashpër të diktaturës mbi njerëzit që bënë art dhe kulturë në rrethana të jashtëzakonshme. Kompozitori Enver Shëngjergji e provoi në lëkurën e tij forcën e pushtetit, edhe pse është i vetëdijshëm se kolegë të tij e pësuan më keq…
Për të, kjo ngjarje e bujshme në muzikë, ku ai shënoi pjesëmarrjen e parë në Festival me këngën “Mbrëmja e fundit”, kënduar nga Bashkim Alibali, u bë shkas për largimin nga kryeqyteti (si pretekst u gjet kostumi i bardhë i këngëtarit qepur me fije të zeza), në një moment që dukej se jeta e tij sapo kishte marrë drejtimin e mbarë. 5 ditë para martesës, atij do t’i komunikohej vendimi i hidhur i shkarkimit nga puna si pedagog në Institutin e Arteve. “Të kanë emëruar në Shëngjergj!”, do t’i thoshte shefja e kuadrit në 5 shtatorin e 1974-ës. E mban mend mirë atë datë, edhe faktin se ishte i vendosur të mos pajtohej me këtë vendim.
“Imagjinoni në çfarë kushtesh gjendesha, i papunë para martese… Kushtet në shtëpi qenë të vështira, nusja vinte nga Korça, i binte të jetonim në kurriz të prindërve. Unë për 4 muaj nuk kam shkuar në punë, por isha i palëkundur për ta refuzuar vendimin”. Kundërshtinë e tij ndaj largimit në Shëngjergj, kompozitori e shfaqi hapur dhe në zyrat e Mantho Balës, ish- zëvendësministër i Arsimit dhe Kulturës apo te nënkryetari i Komitetit Ekzekutiv, Pali Karafili.
“U thashë: Nuk shkoj në Shëngjergj. Kur dola vullnetar për në Tropojë e Skrapar, nuk më çuat, tani që u bëra familjar, vjen ky vendim”. Fati e desh që me ndihmën e disa njerëzve të njohur, si Fadil Lame e Ndue Marashi, largimi i kompozitorit ndryshon për në Kërrabë, ku ai jep për 7 vjet mësim në shkollën 8- vjeçare “Abdyl Jashari”.
“Them se kam bërë një punë të mirë atje. Fëmijët e Kërrabës i kam nxitur të dëgjonin muzikë, opera, të angazhoheshin në jetën artistike”. Atë periudhë e kujton me përzemërsi dhe nuk i pëlqen ta rendisë veten në radhët e “viktimave” të sistemit, kjo edhe për faktin se Festivali i 11-të nuk do të shënonte fundin e krijimtarisë së tij, siç ndodhi me kolegë të tjerë. Kompozitori do të rikthehej në disa edicione të tjera, si Festivali i 13-të me këngën “Vajzat e fshatit tim”, kënduar nga Alida Hisku, me “Nën kurorën e ullirit” kënduar nga Lindita Theodhori dhe Myfarete Laze në 1980- ën, ku do të vlerësohej me çmim të tretë etj.
Gjatë kësaj kohe, pas kthimit nga Kërraba, Robert Radoja e kishte propozuar si shef të Muzikës në Pallatin e Kulturës “Ali Kelmendi” në Estradën e Shtetit, detyrë të cilën e kryen me përkushtim deri në 1992-shin, kur Pallati ishte drejt mbylljes. Më vonë do të punonte si pedagog me kohë të plotë në Lice, deri në vitin 1994 kur preket nga një patologji artriti… “Kam 25 vjet invalid”, rrëfen për “Panoramën”, teksa në fjalë e vështrim përcjell pasionin e madh për muzikën, për artin e mirëfilltë…
Me 40 vjet kontribut me krijimtari në gjininë e këngës së muzikës së lehtë dhe asaj popullore, ku emra të rëndësishëm si Naim Kërçuku, Bashkim Alibali, Eranda Libohova (2 bashkëpunime), ALida Hiska etj., u kanë dhënë zë këngëve të tij, Enver Shëngjergji duket se në asnjë çast nuk është shkëputur nga muzika. Edhe në rikthimin e tij të fundit 10 vite më parë, me recitalin “M’dogji malli”, reflektoi shqetësimin e tij për të vendosur tabanin si themel të krijimtarisë muzikore. Në këto ditë të zymta për muzikën shqiptare, ai kthehet pas në kohë duke na shpalosur një tjetër këndvështrim për Festivalin e 11-të.
Sipas tij, dënimet që pasuan pas Plenumit të Katërt, nuk ishin për shkak të asaj që ndodhi në atë ngjarje muzikore. “Festivali ishte vetëm gracka për elementë të spikatur më herët”, thotë artisti. Ndërsa flet për parandjenjën që pati gjatë atij rasti, “se diçka nuk po shkonte si duhet”, e që e çoi në zyrën e Nefo Myftiut.
Shëngjergji vë theksin tek aspekti vizual, që, sipas tij, e dënoi Festivalin dhe shprehet se krijimtaria qe krejtësisht shqiptare. Ai tregon dhe kritikat që iu bënë artistëve, ku Partia me Ramiz Alinë nuk kursyen as Çesk Zadenë. I përshkruan si çaste tmerri, momentet kur artistët kritikohen e në magnetofon vihet kaseta e Adriano Çelentanos për ta krahasuar me Françesk Radin. Për të gjitha këto e ngjarje si dënimi i shfaqjes “Njolla të murrme”, kompozitori shikon si shkaktar kryesor Ramiz Alinë…
Zoti Shëngjergji, ndër vite keni kompozuar këngë që i kanë rezistuar kohës, si “Vajzat e fshatit tim”, “Mbrëmja e fundit”, “Ninulla” etj. Nëse kthehemi pas në kohë, e kujtoni se si u qasët ndaj muzikës?
Në fëmijërinë e hershme duket se kam pasur disa dhunti artistike. Aktrimi ka qenë një pasion i madh i imi, aq sa nëse do të mund ta kisha zgjedhur vetë rrugën time, mendoj se do të isha bërë aktor. Isha vetëm 5-6 vjeç kur nisa të bëj kukulla prej balte e argjile si dhe të improvizoja skena përmes kutive të kartonit. Në shtëpi kishim një fizarmonikë të vogël, që i binte im atë, të cilën unë e merrja me vete në shfaqjet që improvizoja në lagje.
Mundohesha të krijoja ndonjë personazh me atë që kisha dëgjuar në radio apo edhe me ç’vëzhgoja në lagje, kishte gjithmonë një “Rreme” apo “Bedrije”, që të ngjallte kureshtjen e “publikut”. Dalëngadalë u bëra i vetëdijshëm se ajo që ofroja pëlqehej, kështu që sa herë që nisesha për të improvizuar, ndihesha sikur do jepja një koncert. Madje, nisa që të nxirrja edhe ndonjë fitim të vogël nga ajo që bëja.
Megjithatë, muzika qe rruga juaj. Çfarë ndikoi për të bërë këtë zgjedhje?
Dualizmit mes muzikës dhe aktrimit, në shkollë iu shtua dhe një pasion i tretë, që ishte sporti. Në mënyrë krejt të natyrshme kisha shfaqur shkathtësi e dhunti të mira edhe si portier në futboll e volejbollist. Profesori im i muzikës, Agim Prodani, diskutonte jo rrallë me pedagogun Agron Gashi, aktor i Teatrit Popullor, duke dashur secili të më tërhiqte drejt fushës së vet. Jo rrallëherë dëgjohej teksa i kërkonin profesorit Pëllumb Pelivani të mos më aktivizonte me sport, se ishte rreziku për të dëmtuar duart. Kujtoj se pavarësisht këmbënguljeve të profesor Gashit, duke i thënë sa e sa herë Agim Prodanit “se kisha shumë të dhëna për teatër”, fitoi muzika.
Nuk jam pishman, edhe pse mbetet enigmë ajo se çfarë do të kisha mundur të ofroja në teatër: A do të isha bërë një ‘gjeni’ i interpretim, apo do të isha i radhës që mbante flamurin para partizanëve (qesh)… Këmbëngulja e Prodanit mendoj se më ka shërbyer për mirë, jam në një moshë ku mund të them se nuk erdha rastësisht në muzikë dhe munda të lë gjurmë në këtë jetë…
Keni studiuar për muzikë, por jo në degën e muzikës… Si është e vërteta e kësaj historie?
Në vitin 1966 nisa Institutin e Lartë të Arteve (sot Universiteti i Arteve). Kam pasur mjaft probleme me Komitetin Ekzekutiv në këtë periudhë, se nuk më lanë të konkurroja as për dramë, as për muzikë. Ishte hapur një degë për kulturën dhe më detyruan të shkoja aty. Mirëpo, unë nuk doja të shkoja në këtë degë dhe si përfundim ndiqja leksionet te Separtamenti i Muzikës. Kuptohet që aty emri im nuk figuronte në asnjë regjistër. Madje, pedagogë si Feim Ibrahimi, që më jepte solfezhin, ma thoshin jo rrallëherë me përzemërsi: “Ti, eja, po kjo nuk është zgjidhja, se emri yt nuk është shënuar askund”. Kështu, me kalimin e kohës, situata nisi të bëhej problematike pasi unë në 6 muaj nuk kisha shkuar në asnjë orë leksioni në degën e Kulturës. Kryetari i Degës, Sofokli Buda (vëllai i Aleks Budës), që ishte në dijeni të asaj që po ndodhte, thërret babanë tim dhe më tha se, ose do të shkoja atje ku isha caktuar, ose do të përjashtohesha nga Instituti. Kështu që falë edhe aftësive të mia, mes shumë peripecive, arrita dhe u diplomova. Mirëpo, pavarësisht këtyre, gjatë gjithë kohës, mendja më rrinte te muzika dhe nuk i ndahesha… U aktivizova edhe në këtë sektor përmes mbrëmjeve të vallëzimit që organizoheshin, ku unë dirigjova për rreth 7 vjet.
Kur u krijua mundësia e parë që të merrnit pjesë në koncert?
Isha mërzitur aq shumë, saqë më çuan në Skrapar për të organizuar një koncert dhe aty, Novruz Greva, Sekretari i Dytë i Komitetit të Partisë, bëri që të më krijoheshin të gjitha kushtet. Madje, më propozuan që të qëndroja aty. “Do vij, – u thashë,- por me shkresë, një vit si vullnetar”. Dhe kështu ndodhi, bëra gati shkresat. Mirëpo, në këtë periudhë, Tirana kishte marrë në patronazh rrethin e Tropojës.. Zëri për këtë kërkesën time kishte shkuar deri te Manush Myftiu, të cilit i thonë: “Meqenëse ai djali ka kërkuar të shkojë në Skrapar, i propozoni të shkojë në Tropojë se këtë qytet kemi në patronazh”. Më thërret kështu Mantho Bala, asokohe zëvendësministër i Arsimit dhe Kulturës e më thotë: “Po sikur ta ndërrosh vendin”. Unë u them se mund të shkoja ku të donin, por këmbëngul edhe këtu që çdo gjë të bëhet formale. -Po nuk ma dhatë me shkresë që shkoj për një vit e pastaj mund të kthehem, nuk shkoj,-u them. -Paske dhe kërkesa,- ma kthen. -Më fal,- i them,- por unë kam dalë vullnetar, nuk më detyroi njeri. -Në rregull,-më thotë,- do të lajmërojmë. Në 25 gusht të vitit 1970 më vjen një telefonatë nga Instituti i Lartë i Arteve. Më thonë se isha emëruar pedagog. Dhe këtu shënohet zanafilla e punës sime në këtë institucion. Po në këtë vit unë kisha shkruar dhe këngën time të parë “Udhëtuam bashkë” të kënduar nga Naim Kërçuku.
Mandej, në 1972, do të merrnit pjesë në Festivalin e 11-të të Këngës në RTSH me “Mbrëmja e fundit”. Para kësaj ngjarje artistike, a kishte filluar të ndihej realisht një lloj lirie, në art, në veshje etj., dhe frika ndaj ndikimeve të jashtme të ishte zbehur sadopak?
Le të themi që ndikimi i “Pranverës së Pragës” kishte nisur të ndihej në fund të viteve ’60, pothuajse në të gjithë Europën Lindore. Edhe te ne mund të thuhet se jeta mori një liberalizim të gjithanshëm, sidomos në fillimvitet ’70. Nuk di të them nëse deshën dhe e hapën këtë frymë lirie apo qenë të detyruar të shkonin drejt kësaj rruge, por ngjarjet më ngacmojnë të them se Enver Hoxha, duke parë që Europa Lindore po hapej ndaj botës, tentoi edhe ai. “Radio Tirana” asokohe nuk niste me këngë e valle popullore, por me muzikë instrumentale nga bota. Dëgjoheshin “10 kitarat”, këndohej “Delilah” e Tom Jones… pra, material që nuk përbënin ndonjë shqetësim të madh. Po ashtu, njerëzit nisën të ndjekin modën, femrat veshën minifundin, meshkujt pantallonat kauboj etj. Pati një liberalizim që ndihej, sidomos në të ashtuquajturin “Broduej” i Tiranës, ku ishin disa nga figurat më të njohura të Tiranës.
Po në krijimtari, cilat qenë ngjarjet që e shpalosën më shumë këtë frymë?
Në artin dramatik u shfaq “Njollat e murrme” me dramaturgun Minush Jero dhe regjisorin Mihallaq Luarasi. Shfaqjen e pa Ramiz Alia dhe Mehmet Shehu, ky i fundit i ka dhënë flamurin. Sipas asaj që përflitej, Ramizi i kishte thënë Enver Hoxhës, se ajo shfaqje ka shumë elemente të gabuara ideologjike.
Pas kësaj është urdhëruar që trupa e Korçës të mos largohej. Ka qëndruar dhe ditën e hënë është dhënë shfaqja apostafat për Enver Hoxhën, i cili më vonë e kritikoi. Këto qenë cingërimat e para në art. Më pas u dënua Kujtim Spahivogli, u kritikua Xhevahir Spahiu për ndikimet nga Sartri… Të gjitha këto bënë që ne që jetuam në atë kohë, të kuptonim se jeta e Tiranës kishte tentuar të hapej, të prekte atë erë liberalizimi..
Në morinë e këtyre ngjarjeve vjen Festivali i 11-të, ku ju merrni pjesë për herë të parë. Çfarë vutë re ndryshe nga festivalet e tjera në këtë ngjarje lidhur edhe me frymën e liberalizmit, për të cilën po flasim?
Dhe pastaj erdhi famëkeqi Festivali i 11-të, ku mora pjesë për herë të parë me këngën “Mbrëmja e fundit” me tekst të Spiro Gjikondit dhe të kënduar nga Bashkim Alibali. Festivali i 11-të mund të them se u ndërtua qëllimisht në atë formë, pa asnjë lloj kontrolli, çka nuk kishte ndodhur në festivalet që e paraprinin.
Për mua kjo ishte hera e parë, por di që në edicionet e mëparshme, në letrat që u çoheshin kompozitorëve që merrnin pjesë kishte një sërë udhëzimesh dhe informimesh, si për shembull Festivali do të diskutohet në X plenum, në propozimet e Kongresit etj. Ndërsa, kësaj here, nuk kishte nga këto porosi, thjesht na kërkoheshin këngë për rininë ku të përfshihej edhe klasa punëtore.
Partia nuk përmendej kurrkund. Kështu, këngët e përzgjedhura nuk do këndoheshin në dy variante si vitet e mëhershme, por vetëm me një këngëtarë. Përpos këtyre u lejuan për herë të parë që përveç Orkestrës Simfonike, të kishte dy formacione orkestrale, ai i Aleksandër Lalos dhe i Elbasanit me Alfons Balliçin. Këto dy formacione u shfaqën për herë të parë në një skenë, edhe pse më vonë u përsëritën, por në karakterin popullor.
Po kështu, u ngritën për herë të parë juri në rrethe, në të cilat nuk mungonin as intelektualët e as profesionistët. Ndërsa anëtarët e jurisë së Tiranës ishin kompetentë dhe krahas kësaj ishte edhe një juri me të rinj. Vlerësimet u bënë në bazë të vendimit të të gjitha jurive, dhe, siç ndodh zakonisht, edhe kësaj here nuk qenë reale. De facto deri në fund fituese ishte pretendente “Kafe Flora” e Agim Krajkës. Dhe pastaj juria e Tiranës i dha 100 pikë Pjetër Gacit me këngën “Kur vjen pranvera” kënduar nga Tonin Tërshana, e cila është quajtur kënga fituese. Një këngë që jeton akoma, pavarësisht periudhës që nuk u lejua të transmetohej ashtu, si “Kafe Flora” apo kënga ime “Mbrëmja e fundit” etj.
Nëse flasim për atë që ndodhte gjatë festivalit, si e përjetonit ju personalisht?
Duhet thënë se ndryshimi vërehej. Përpos formacioneve orkestrale, vendosjes në skenë të baletit “Halili dhe Hajria”, ishin veshjet disi më moderne, maksifundet, kostumet disi më modernë. Mandej u hap edhe rekuizita, dikush mori një zinxhir, dikush një element tjetër për ta pasuruar kostumografin. Madje, ajo që ka rënë sy në atë festival, sipas meje, ka qenë aspekti vizual, sepse anëtarët e Byrosë që ishin aty të pranishëm, nuk ishin asnjëri muzikant dhe aq më pak të kishin ndonjë kulturë në këtë drejtim. Nga ana tjetër është fakti i kësaj lirie, që ishte dhënë si grackë.
Në këtë festival nuk u bënë prova gjenerale, çka unë e kam biseduar më vonë dhe me Mihallaqin. Pra, jo rastësisht, puna iu la në dorë Fadil Paçramit që ishte sekretar i Komitetit të Partisë, Nikolla Zoraqit, që ishte udhëheqësi artistik i Festivalit. Mendoj se kjo, nga ana e Partisë, është bërë me tendencë. Madje, unë, duke parë të gjithë situatën, gjatë Festivalit, kur po bisedonim, thashë: “Çuna, se si po më duket ky Festivali i 11-të”. Mirëpo, fjala ime kishte shkuar në vesh të gruas së Manush Myftiyut, Nefos, e cila ishte drejtoreshë e Radios dhe më thërret në zyrë. “Çfarë ka, mor Shëngjergji, ky Festival, që ke thënë ‘sesi po më duket’?”,- më pyet. E kuptova që dikush kish shkuar e ia kish treguar bisedën. -Them se si po më duket… sepse unë për herë të parë po marrë pjesë, –i them. Po ajo duket se nuk e kishte marrë aq me shqetësim. “Është Festival për rininë”, më thotë. Mirëpo, pasi u dënua Festivali, si duket i kishin ardhur ndër mend fjalët e mia, më thërret përsëri e më thotë: “Pse nuk këmbëngule dhe pak Shëngjergji… paske pasur të drejtë!”.
Pra, ju po thoni se ajo çka e çoi Festivalin në “gijotinë” qe ana vizuale, a nuk kishte në krijimtari një tendencë të huaj?
Partia lart, të dërguarit e saj nga ana profesionale, nuk kishin haber. Përpos kësaj, Festivali i 11-të, nga ana e profesionalizmit dhe krijimtarisë, ishte më se shqiptar. “Tepria” është parë në paraqitjen skenike, anën vizuale, performancat gjatë këndimit, këngëtarët nuk rrinin më të ngurtë, lëviznin, po ashtu te formacionet. Kjo është “gracka” e krijuar, të cilën unë e kam përmendur shpesh, edhe pse protagonizmi i asaj që ndodhi, shpesh shkon në drejtim të gabuar. Është folur shpesh për Festivalin e 11-të, por rrallëherë është përmendur kompozitori Nikolla Zoraqi, që për mua ka merita të jashtëzakonshme, pasi e gjithë krijimtaria që përzgjodhi qe shqiptare, po ashtu edhe nga ana e redaksisë së teksteve, ku kanë bërë një seleksionim shumë të mirë të poezive.
Kur thoni që protagonizmi shpesh nuk shkon tek ata që e meritojnë, lidhur me Festivalin e 11-të, çfarë nënkuptoni?
Në një Festival apo edhe në shumë aktivitete të tjera muzikore, trungu është muzika dhe ata që e krijojnë atë: kompozitorët, poetët, këngëtarët, orkestra e në fund prezantuesit. Në këtë rast duket sikur hierarkia e meritokracisë është përmbysur. Unë mendoj se i është dhënë më shumë peshë sesa duhet lidhur me këtë ngjarje dy prezantuesve, qoftë Edi Luarasit, ashtu edhe Bujar Kapexhiut. Këta dy emra që unë përmenda, janë pa dyshim personalitete të artit. Kapexhiu është një figurë shumëdimensionale, regjisor, skenarist, aktor, karikaturist, është një multiartist i kompletuar, ndërsa Edi është pa dyshim një zonjë e skenës, aktore e mrekullueshme, por nuk qenë ata protagonistët e atij Festivali.
Protagonistët janë kompozitorët, këngëtarët, poetët etj. Dua të them se disa njerëz nuk u dënuan për shkak të këtij Festivali, por qenë të piketuar për t’u dënuar dhe ky festival qe rruga për të ekzekutuar planet e menduara më herët. “Faji” apo “krimi” nuk qe Festivali i 11-të. Nëse kjo do të ishte e vërteta, do të kishim hyrë të gjithë në burg. Sigurisht që mua më dhemb për rininë e Sherif Merdanit, për jetën e Todi Lubonjës, dënimin e Fadil Paçramit e të tjerëve… Këto janë krime. Të dënosh artistët me burg, për krijimtari është krim, por dënimet e këtyre njerëzve nuk duhet të marrin një peshë kaq të vogël, sepse duket sikur themi se arsyeja, për të cilën u dënuan, është fare e pavlerë.
Mihallaq Luarasi, Sherif Merdani, Nikolla Zoraqi, janë figura madhështore dhe kushdo që e ka jetuar atë epokë, e veçanërisht këtë ngjarje, e kupton se dënimi për Festivalin e 11-të është një absurditet. Por cilado qoftë arsyeja që çoi në dënimin e këtyre personaliteteve, mbetet fakti se të dënosh artistët është krim i shumëfishtë. Artisti, shkrimtari, kompozitori, njerëzit e artit e kulturës janë munduar me shpirt që t’i japin kënaqësi popullit në atë varfëri jetike që kish hedhur rrënjë dhe t’i dënosh për një frazë si “s’ka patate”, apo absurditete të tjera, është çnjerëzore… Në këtë kontekst regjimi i Enver Hoxhës ka bërë krime. S’po prek aspektet e tjera, por në art Enver Hoxha ka bërë krime ndaj artistëve.
Si e kujtoni momentin “e gjykimit”, kur Partia nisi t’ju kritikojë për këngët e Festivalit në Plenum e të kryente krime me justifikimin se po dënonte të tilla?
Kur u dënua Festivali i 11-të, në mars të vitit 1974, në takimin që bëri Ramiz Alia me të gjithë pjesëmarrësit, u mbajt një referat nga Zhani Ciko, ku “u bëmë për një lekë”. Nuk di të them nëse qe ai që e shkroi, nëse ishin mendimet e tij apo të dikujt tjetër, mirëpo fakti është se ne e dëgjuam nga Ciko. Madje, puna arriti deri aty, sa nuk kursyen as Çesk Zadenë… Në atë mbledhje kujtoj se një nga momentet më kulminanet ka qenë kur kritiku i artit, Spiro Kalemi, ka vendosur në magnetofon kasetën e Adriano Çelentanos dhe këngën e Françesk Radit për të bërë krahasimin. Ajo mbledhje ka qenë një tmerr për të gjithë ne.
Po reagimin e Ramiz Alisë, a e kujtoni?
Ramiz Alia foli gjatë duke mbajtur qëndrim kritik. Nga fjalët e tij, në mend më kanë mbetur ato që i tha Çesk Zadesë. “Edhe ti, mor Çesk Zadeja, na bërë këngë të tilla…”, i tha kompozitorit. Zadeja kishte kompozuar këngën “Shoqja ime më e mirë”, të cilën e këndoi Dorian Nini. Pra, ishim në një situatë të tillë ku e kuptonim qartë, se kur nuk kursehej as Çesk Zadeja, ne të tjerët mund të prisnim gjithçka.
Po media si e pasqyronte ngjarjen, para dhe post Festivalit?
Fillimisht e lavdëroi, pra, flitej me entuziazëm për këtë festival për rininë. Në janar të atij viti, edhe vetë Çesk Zadeja shkroi një artikull te “Zëri i Popullit”, ku lavdëronte festivalin. U lavdërua, u lavdërua dhe pastaj, sigurisht, që as media nuk mund të shpëtonte nga çoroditja e njerëzve të Partisë, kryesisht prej ndikimit të Ramiz Alisë. Edhe kjo ka të bëjë me planifikimin e mëhershëm për të dënuar elementë të caktuar, si në art, ashtu edhe në fushat e tjera. E gjitha kjo ishte e mirëplanifikuar për ta mbajtur popullin në trysni.
Përmendët disa herë ndikimin e Ramiz Alisë, mendoni se është ai shkaktari kryesor i asaj që ndodhi, flas këtu veçanërisht për dënimet në art e kulturë apo Enver Hoxha?
Sipas meje, ishte Ramiz Alia ai që e dënoi Festivalin e 11-të, si dhe “Njollat e murrme” të Korçës.
Po roli i Enver Hoxhës në gjithë këtë situatë, cili qe?
Enver Hoxha dilte rrallë në televizion dhe nuk shkruante ndonjëherë në gazetë me emrin e tij. Madje, nga ajo që përflitej, ai, në ‘73-shin, pat pësuar një infarkt dhe thonë se nuk qe në gjendje të merrej me të gjitha këto.
Nga sektorët që përmendëm, Ramiz Alia u kujdes për artin, dhe jam i bindur se qe ai shkaktari kryesor që mbolli shkatërrimin. E ka mbuluar edhe Manush Myftiu, i cili, i pranishëm në një nga këto mbledhjet, u ndal tek aspekti vizual i Festivalit, e kujtoj se ndër të tjera tha: “Po mirë, këto minifundet deri te gjuri dhe pranohen e mbase pëlqehen, po mos i ngrini katër pesë gishta sipër gjurit, se nuk kanë më lezet”…
Dënime ndodhën edhe në fusha të tjera si, në ekonomi, ushtri, politikë etj., ku ‘prenë’ dhe koka të mëdha si Beqir Balluku, Abdyl Këllezi, Koço Theodhosi etj. Për të arritur synimin, u krijuan dhe grupet armiqësore, që Partia në momentin e duhur i pati në gatishmëri./ panorama
