Për çudinë e të gjithëve edhe të nëntë fëmijëve u mbahej për ibret goja. Një ditë, nuk e di pse e imitova njërin prej tyre para shokëve të mëhallës dhe u habita shumë, kur pashë sesi të gjithë u shkulën së qeshuri. Qeshnin sa u delnin lot prej syve, u shkuleshin zorrët nga barku.
Fjala mori dhenë dhe filluan të ma kërkonin këtë gjë të gjithë. Kënaqeshin pa masë ata, por edhe unë kënaqesha. I imitoja sa ngopesha. Dhe ja kështu, ditë për ditë,… aq sa edhe mua filloi të më mbahej goja. M’u bë zakon dhe ec e hiqe…”
Kjo është një nga dhjetra intervistat e zbardhura për fëmijërinë e Kadri Roshit, që unë i mora përpara se të filloja xhirimet për dokumentarin “Butrinti i gjallë”, kushtuar atij. Shumëkush nuk e di që për vite të tëra ai ka qenë një gagaç, një njeri të cilit i mbahej goja.
Nuk kanë sesi ta besojnë një çudi të tillë, sepse e kanë dëgjuar qindra herë ligjërimin e tij me një shqipe të kulluar e të mahnitshme. Do të mjaftonte ta dëgjoje vetëm njëherë në skenë ligjërimin e tij, që gagaçëria e Kadri Roshit të të duket shpikja më e çartur e botës.
Por është pikërisht kështu. E pohojnë shokët e tij të fëminisë, kolegët e parë që e kanë njohur qysh në vitin 1945, kur ai sapo kishte hyrë në dyert e Teatrit të Shtetit.
Kishin kaluar dhjetë vjet qysh nga “shfaqja e parë në rolin e gagaçit” që ai pati luajtur në një rrugicë të Ballshit dhe më 1945 vijonte ende të ishte një belban.
Kishte bërë të pamundurën për ta shkulur këtë ves, pati bërë përmirësime të mëdha, por goja ende i mbahej. Dhe vetëm një vullnet i “çmendur” si i Tij mund të arrinte deri aty sa të bëhej shqipfolësi më i kulluar që kam dëgjuar ndonjëherë në jetën time.
Përpiqem ta mendoj sesi ka ndodhur.
Spektatorët e parë
…Ishte qershor, bënte vapë dhe në Ballsh ishin pjekur qershitë.
– Ka ardhur dreka, – tha Meleqi dhe doli nga lumi. – Po nuk më gjeti në shtëpi babai, do më pijë e zeza. Me thupër thane ka për të më rrahur.
Ata dolën një e nga një në zallin e Gjanicës, të pestë. Kërcihollë dhe pa brekë. Bibilushët e vegjël u qenë mbledhur sa një krimb i bardhë plehu nga të ftohtit e ujit.
– E mo, ti frikaç, bba- bba-bba-i, se mos bësh çiçin…
Sadushit i qe mbajtur goja nga të dridhurat dhe të gjithë ia shkulën të qeshurit.
– Iiii, o gagaç, o kulaç t’u mor goja si djemtë e Resulajve, – tha Kadriu dhe filloi të flas si djemtë belbanë, që sot nuk kishin ardhur në Gjanicë.
Fëmijët ia plasën të qeshurit dhe Kadriu aq deshi, nuk pushonte.
Kadriu i vogël u habit që të tjerët u mekën nga të qeshurat, filloj t’i imitoj një nga një fëmijët e Resulajve.
Të nesërmen, në oborrin e shkollës fjala mori dheun dhe në pushimin e gjatë një tufë djemsh më të rritur iu mblodhën përreth e filluan t’i luteshin.
– O Kadri, pa na i bëj një çikë djemtë e Resulajve.
Djali nguroi për një çast, se turma e fëmijëve qe si shumë e madhe.
Kur të gjithë filluan t’i luteshin, ai nuk e mposhti dot tundimin. Ia fillojë imitimit dhe grumbulli i madh, u mpak për disa çaste, pastaj e qeshura plasi si një shkumbë e madhe dallge e detit të trazuar. E mbushi tej për tej oborrin. Të tjerë fëmijë vrapuan aty dhe filluan të çajnë me bërryla për të parë rreth kujt ishin mbledhur.
Vazhdonte të bënte mrekullisht gagaçin dhe të ndiqte me bisht të syrit masën e spektatorëve, e përpirë nga një e qeshur që nuk kishte të sosur. Po u dilnin lot prej syve.
Befas, instinktivisht ndjeu dehjen e njeriut që zotëron fuqinë e paspjegueshme të zotërimit mbi të tjerët me anë të fjalës.
Ky ishte roli i tij i parë në jetë si aktor. Dhe ndoshta më i miri.
Një rol që nuk është shënuar padrejtësisht në listën e pafund të roleve të tij brilantë.
Ndërkohë ai nuk e kish dëgjuar mbase asnjëherë fjalën magjike; aktor.
Tek dera e shkollës së vogël ish shfaqur mësues Feim Loloçi me thupër në dorë.
“Feimi i tmerrshëm që na bëntë edhe talimin (fizkulturën) Për të rrahur të rrihte… a ba – ba – baaa. Të rrihte, po mësimin ta ngulte si me gozhdë në kokë. Kur kam bërë atë filmin “Lulëluqe mbi mure”, ju kujtohet ai gjesti me dorë që u thotë fëmijëve; pa hajde këtu, hajde?! Ja, atë kam imituar unë.”
Dikush pëshpëriti emrin e tij dhe shfaqja mbaroi. Monologu i Kadriut ish prerë si me thikë.
Por as mësues Feimi nuk i kish rezistuar dot kureshtjes dhe pas mësimit e kish mbajtur vogëlushin mënjanë.
– Tani pa ma bëj një çikë edhe mua atë gagaçin, ta dëgjoj sepse më thanë që e qan me lot.
Djali filloj të dridhej duke parë me bisht të syrit thuprën prej thane, po mësuesi i kish dhënë kurajë, duke shtuar se e kuptonte që ishte vetëm një shaka kalamajsh dhe kaq.
Donte s’donte ai ia kish nisur rolit të tij të parë edhe njëherë.
Mësuesi mbeti i shtangur. Ia plasi të qeshurës me të madhe sa i dolën lot nga sytë.
E kështu fjala mori dhenë. Ia kërkonin gjithandej. Ai, i dehur prej suksesit të papritur nuk nguronte. Filloj të luajë për njerëzit ngado në rrugët e mëhallës, për shokët, për djemtë më të rritur, për plakat e lagjes të mbledhura në oborrin e shtëpisë ku pihej një kafe e zezë.
I pëlqente shumë ky sukses i paparë.
Roli që mposhti aktorin e vogël Kadri Roshi!
Pa e ditur që muaj pas muaji goja do t’i mbahej vërtet. Tani nuk ishte më ai që zotëronte rolin, tani roli kish filluar ta mposhtte aktorin e vogël të Ballshit.
Për të zezën e tij, gagaçëria iu bë një zakon, iu qep si një sëmundje ngjitëse që nuk shërohej dot.
Shakaja po merrte hak, një hak të rëndë.
Në vitin 1945, kur ai u paraqit pranë Teatrit të Shtetit, të sapo krijuar me djem e vajza partizane që e kishin themeluar qysh në male trupën e tyre amatore, i mbahej ende goja edhe pse kishin kaluar më shumë se dhjetë vjet që nga trilli i parë.
Që në Teatrin e Shtetit të afrohej një memec për të luajtur, ky nuk ishte një guxim prej djaloshit të papjekur provincial. Ishte një çmenduri e tërë.
Por bota, ja,… u takoka këtyre të “çmendurve” të bekuar…
“Arturo Ui, nga Kadri Roshi”
Më ndodh shpesh që të klikoj në kompjuterin tim mbi një file që lexon “Arturo Ui, nga Kadri Roshi”, sa për të zgjuar sadopak veten kur ndjehem i trishtuar. Sapo dëgjoj fjalët e para ndiej adrenalinën time të vërshoj nëpër vrimat e errta të gjithë trurit. Nuk është një fjalim, është një stuhi. Nuk kam gjetur dot një rast tjetër të ngjashëm, ku në dy- tri minuta të kuptosh se ç’mund të bëjnë me gjuhën shqipe mushkëritë e një burri që i kish falur Zoti një forcë të paimagjinueshme.
“Dhe tani do të flasë Arturo Ui…”
Zëri i mrekullueshëm karakteristik i Prokop Mimës pritet si me thikë duke ia dhënë fjalën banditit të paskrupullt Arturo Ui…
“Çigagojanë dhe cicerojanë…Miq, bashkatdhetarë, më dëgjoni!”
Kadri Roshi e nis fjalimin e tij me zë të ulët, të thellë, të sigurt. Pas fjalëve “Çigagojanë dhe cicerojanë”, ka një pauzë të thellë, të gjatë, a thua se sytë e tij prej “hiene” kërkojnë ta shijojnë sa më skajshëm heshtjen prej varri që ka ngritur zërin, por mënyra sesi e përtyp nëpër gojë këtë fjalë është e pabesueshme. Duket sikur nëpër dhëmbë ka thyer një gur gëlqeror.
Ajo që vjen më vonë është një hata e tërë që nuk mund të komentohet. Vetëm mund të dëgjohet dhe të merret me mend. Pak e nga pak bashkëtingëlloret e fjalëve: r-ët, s-ët, b-ët, fillojnë të ndahen një nga një si fishkëllima gjarpëri, si krrak- krrake kockash të thyera. Tingujt janë bashkë dhe nuk janë bashkë. Dëgjohen një nga një me një qartësi të frikshme. Të shqiptuar kaq mrekullisht, ke iluzionin se mund t’ia shohësh vizualisht tingujt tek i dalin prej dhëmbëve, prej qiellzës e prej buzëve. Është një qartësi e lemerishme. Toni vjen duke u ngjitur ashtu si brambullima e një uragani. Vetëm ngrihet, duke arritur oktavë pas oktave drejt të çjerrave. Dhe fraza e fundit nuk është më prej një humani.
Është një ulërimë që nuk mund ta mbaj dot një kraharor i zakonshëm njeriu. Sepse është një ulërimë bishe. Një njeriu të zakonshëm do t’i çaheshin mushkëritë pas asaj ulërime. Do t’i pëlciste gjaku nga goja.
E megjithatë, përmes kësaj ulërime mund t’i dëgjosh të tridhjetë e gjashtë tingujt e shqipes, të kulluar, një e nga një.
Dhe ec e mendoje pastaj se njeriu që i bën këtë blatim kaq hijerëndë gjuhës sonë ka qenë një gagaç?! Ec e mendoje dot se njeriu që i ngre këtë himn adhurimi gjuhës sonë ka qenë për një dekadë të tërë një belban i padurueshëm?!
Si është e mundur?!
Duket sikur nuk ka asnjë përgjigje.
Por përgjigje ka.
Janë qindra orë pa gjumë, të kaluara në këmbë ndonjëherë edhe përpara pasqyrës së banjës. Të një banje të vogël, mizerabël, që i ka përmasat 1,5 x 2 metër. Të një pune që nisej aty nga ora 23.00 e natës, ashtu, me mendimin se mund të zgjaste nja dy orë.
Por aty, në këmbë, përpara asaj pasqyre të plasaritur nga lagështia, koha ngrinte, ngulej në gozhdën e ndryshkur ku varej ajo copë xhami. Koha harrohej,… a thua se ende nuk është shpikur njësia e orës, e minutave. Vijonte pastaj në kuzhinë, në rrugë duke folë me vete. Harrohej për muaj të tërë. Dhe sakrifikoheshin gjashtë muaj jetë “për një farë” Arturo Ui të Bertold Brehtit. Gdhihej nata pa kuptuar. Ndonjëherë nata gdhihej me xhaketë në trup, siç kish ardhur nga rruga në mbrëmje. Dhe ikte drejt e në punë ashtu siç ish, për të qenë në orën tetë në oborrin e Teatrit, ku provat do të fillonin sërish nga e para…
“Më ndodhte shpesh të zgjohesha në mesnatë e të shikoja që shtrati ishte ende bosh”, tregon e shoqja, Drita. “Ngrihesha, e gjeja duke punuar dhe i përsërisja sërish se duhet të shtrihej. I tregoja sa kishte shkuar ora e vontë pas mesnate…
Po ai ia niste avazit nga e para. “Ja, ja, edhe pak dhe erdha. Shko fli ti, nuk do vonohem. Zure se erdha…” Mua më zinte sërish përgjumja. Zgjohesha, shikoja që prapë nuk ishte krah meje. Në dritare po zbardhte. Shikoja orën, ishte 05.00 e mëngjesit. Tmerrohesha. Ia nisja qortimit nga e para. Ai, buzëqeshte, më thosh: “E po tani iku dhe kjo natë. Tani nuk ia vlen të shtrihem për një orë gjumë. Më mirë po nisem për në teatër se kam prova”…
Gruaja e urtë dhe e dashur që mbante në këmbë familjen, atë dhe dy fëmijët e tyre me kujdesjet e saj si të çdo nëne, nuk kishte se ç’ti bënte. Kur vinte fjala për punën ai ishte një kokë më vete.
Se mos e harrojmë….
Në gjithë këta gjashtë muaj, njeriu që “e hante” duhanin (se për të pirë e pinin të gjithë,) nuk ka futur asnjë cigare në gojë. E ka lënë për Arturo Ui –n, sapo regjisori Piro Mani i ka thënë se nuk është mirë me ritmin.
Ti thoshje Atij se nuk ishte mirë me rolin ish njësoj si t’i kishje dhënë mandatën.
– Dakord! Po e lë!
Njeriu që e pinte si i babëzitur është bindur si një fëmijë i vogël para babait.
Ishte hera e parë dhe e fundit që nuk piu cigare në këtë jetë, me një durim që kapërcente çdo kufi. Ia kish kërkuar këtë gjë teatri, skena, tempulli i tij i vetëm dhe e bëri
(Titujt dhe mestitujt janë redaksionalë. Përgatiti Dhurata Hamzai)
